Ukraińskie oddziały partyzanckie działały na sowieckiej Ukrainie do początków lat 60.
Na początku 1947 roku na Kremlu zaczął dojrzewać plan masowej akcji wysiedleńczej, która jednocześnie objęłaby wszystkie obwody Ukrainy zachodniej. Prawdopodobnie było to powiązane z ówczesnymi przygotowaniami polskich komunistów do akcji „Wisła”.
10 września 1947 roku Rada Ministrów ZSRS przyjęła uchwałę „o zesłaniu z zachodnich obwodów USRR do obwodów: karagandyjskiego, archangielskiego, wołogodzkiego, kiemierowskiego, kirowskiego, mołotowskiego, swierdłowskiego, tiumeńskiego, czelabińskiego i czytyjskiego członków rodzin «ouenowców» i aktywnych bandytów aresztowanych i zabitych w starciach”. Zaplanowano wysiedlenie 75 tys. osób, choć w KGB myślano o deportacji nawet 100 tys.
Operacja o kryptonimie „Zachód” rozpoczęła się 21 października 1947 roku o godz. 6.00. W większości obwodów zakończyła jeszcze w tym samym dniu, jedynie w obwodzie czerniowieckim przedłużyła się do 23 października. W obwodzie tarnopolskim ponad 13 tys. osób wysiedlono w ciągu dziesięciu godzin!
W kwietniu 1950 roku Rada Ministrów ZSRS wydała rozporządzenie zmieniające wysiedleńcom z Ukrainy zachodniej czas zesłania z określonego na dożywotni. Natomiast w sierpniu tego samego roku KC KP(b)U podjął decyzję o przymusowym przesiedleniu mieszkańców ok. 70 tys. pojedynczych chutorów położonych na skrajach wiosek do budynków kołchozowych. W ten sposób chciano utrudnić pozostałym partyzantom możliwość znalezienia schronienia i zaopatrzenia w żywność.
Akcja „Zachód” była wstępem do pełnego skolektywizowania rolnictwa na Ukrainie zachodniej. W jej skutek już w końcu października 1947 roku wyraźnie wzrosła liczba podań o wstąpienie do kołchozów.
4 listopada 1947 r. Biuro Polityczne KC KP(b)U w kolejnej uchwale nakazało do 1 lutego 1948 roku odtworzenie wszystkich kołchozów, które powstały w latach 1939–1941 i po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej zostały rozwiązane.
Opór Ukraińców przed kolektywizacją wynikał z obrony prywatnej własności. Wstąpienie do kołchozu oznaczało bowiem zrzeczenie się ciężko wypracowanego własnego dobytku: ziemi, krów, koni, trzody chlewnej, który w kołchozie szybko był marnotrawiony. W rękach prywatnych mogły pozostać jedynie pojedyncze sztuki zwierząt. Kołchoźnicy nie widzieli sensu w pracy na rzecz państwa, które nie płaciło pieniędzmi, ale produktami rolnymi (np. ziarnem), które do niedawna gospodarze sami bez problemu produkowali.
O ile w końcu 1949 roku istniało na Ukrainie zachodniej ok. 6 tys. kołchozów obejmujących 61% gospodarstw, to 1 lipca 1950 roku kolektywizacja objęła już 98,7% wszystkich gospodarstw Ukrainy zachodniej.
Formalnym zakończeniem walki UPA był „Rozkaz nr 2” Naczelnego Dowódcy UPA Szuchewycza z 3 września 1949 roku, w którym zalecono: „Z końcem 1949 r., czasowo wstrzymać działalność wszystkich pododdziałów i sztabów UPA”.
Prawdziwe „polowanie” Sowieci urządzili na dowódcę UPA i kierownika OUN-B Romana Szuchewycza „Tarasa Czuprynkę”. Sowieci działania mające na celu wykrycie „Wilka” — bo takim ochrzczono go określeniem — podjęli już w 1944 roku. Szuchewyczowi długo dawało się – dzięki rygorystycznemu przestrzeganiu zasad konspiracji - uniknąć wpadki. W 1948 roku Sowiecki schwytali jego czternastoletniego syna Jurko, który na wolność wyszedł dopiero w 1989 roku całkowicie ociemniały.
Jednak trudne warunki życia podkopały jego zdrowie „Tarasa Czuprynki”. Chorował m.in. na reumatyzm. Latem 1948 i 1949 roku Szuchewycz pod przybranym nazwiskiem wyjeżdżał do sanatorium w kurorcie lermontowskim w Odessie.
O świcie 5 marca 1950 roku rejon Biłohoroszczy został otoczony przez Sowietów. W akcji brało udział kilkuset żołnierzy 62 Dywizji Strzeleckiej WW MGB. Nad przebiegiem operacji czuwali osobiście gen. lejtn. P. Sudopłatow.
Ok. godz. 8 grupa żołnierzy MGB podeszła do domu Koniuszyk, w którym ukrywał się przywódca UPA. Szuchewycz zabił jednego oficera, został jednak raniony przez innego. Ostatkiem sił dobił się strzałem z pistoletu. Ciało dowódcy UPA zostało przewiezione do Lwowa, po czym pochowano w nieznanym miejscu.
Śmierć Romana Szuchewycza była potężnym ciosem dla podziemia. W czerwcu 1950 roku na naradzie Centralnego Prowidu OUN, na nowego przywódcę wybrano Wasyla Kuka „Łemisza”.
Podstawowym celem członków podziemia stało się dotrwanie do nowej wojny. Ostatnią zorganizowaną akcję przeprowadzono w lutym 1950 roku, próbując utrudnić przebieg wyborów do Rady Najwyższej ZSRR. Jak wynika z dokumentów KC KP(b)U „miały miejsce wypadki napadów (...) na komisje wyborcze, niszczenie spisów wyborców, próby zastraszenia członków komisji wyborczych i wyborców”.
Z każdym miesiącem liczba partyzantów malała. W sierpniu 1951 roku Sowieci poszukiwali jeszcze 1514 partyzantów, a w kwietniu 1952 roku oceniano, iż na całej Ukrainie zachodniej działa jeszcze „według niepełnych danych” 647 partyzantów. Trzy lata później działalność prowadziło jeszcze pięćdziesięciu „uzbrojonych bandytów”.
Jedną z ostatnich potyczek, w której Sowieci ponieśli znaczne straty, był bój w chutorze Wygon na Wołyniu w końcu października 1953 roku. Zlikwidowanie poszukiwanego od dawna nadrejonowego prowidnyka H. Hruszeweća „Chomy” kosztowało Sowietów czterech zabitych, w tym ppłk MWD.
Likwidacja resztek podziemia zbiegła się z tzw. odwilżą postalinowską, w czasie której nastąpiło ograniczenie represyjności systemu.
Wobec powrotu z wysiedlenia wielu zesłańców, w listopadzie 1956 roku Prezydium Rady Najwyższej USRR przyjęło ustawę zabraniającą byłym partyzantom ponownego osiedlania się w zachodnich obwodach Ukrainy. Do końca 1956 roku spośród 60 tys. osób, które powróciły w rodzinne strony po zwolnieniu z łagrów, ok. 6 tys. zmuszono do ponownego wyjazdu.
Działalność ukraińskich środowisk emigracyjnych wywołała irytację I sekretarza KC KPZR Nikitę Chruszczowa. Nakazał on Szelepinowi, szefowi KGB, zlikwidować kierownictwo emigracyjnego OUN. Cała operacja miała zostać przeprowadzona skrycie, za pomocą specjalnego pistoletu z trucizną, wywołującego u zamordowanego objawy podobne do ataku serca. Wykonanie zadania powierzono Bohdanowi Staszynśkiemu.
Sowieci na pierwszy cel wybrali Lwa Rebeta, przywódcę OUN-z, który współpracował z CIA. 12 października 1957 roku Staszynśkyj zlikwidował L. Rebeta, a dwa lata później, 15 października 1959 roku Banderę. Przebieg likwidacji został wysoko oceniony przez „kierownictwo radzieckie”, które odznaczyło Staszynśkiego Orderem Czerwonego Sztandaru. Sprawa zapewne nigdy nie zostałaby wykryta, ale w 1961 roku Staszyński pod wpływem żony zbiegł do Niemiec i ujawnił prawdę, zamieniając sowiecki sukces w propagandową porażkę.
Po likwidacji w 1960 roku ostatniej grupy zbrojnej OUN, w terenie pozostali jedynie pojedynczy członkowie OUN i UPA, którzy ukrywali się latami w wymyślnych bunkrach. Jeden z nich Mykoła Mańowśkyj ukrywał się w gospodarstwie swojej żony we wsi Uhryn od 1947 roku do śmierci w lutym 1989 roku. Inny -. J. Hałaszczuk w kryjówce u siostry koło Tłumacza przetrwał 44 lata. Ujawnił się w sierpniu 1991 roku po ogłoszeniu niepodległości Ukrainy.
„Walka OUN-UPA — pisze Jurij Kyryczuk — z władzą radziecką była pojedynkiem Dawida i Goliata. Jednak, niestety, nie zakończyła się ona zgodnie z biblijnym scenariuszem”. Bilans tych długoletnich zmagań był tragiczny. Oblicza się, że w trakcie zwalczania UPA Sowieci zabili 153 tys., aresztowali 134 tys. i deportowali ponad 203 tys. mieszkańców zachodnich obwodów Ukrainy. W tym czasie z rąk partyzantów zginęło ponad 30 tysięcy żołnierzy i funkcjonariuszy różnych służb sowieckich,
Wybrana literatura:
G. Motyka - Ukraińska partyzantka 1942-1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii
A. Gogun - Stalinowska wojna partyzancka na Ukrainie 1941–1944
R. Torzecki - Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej
S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski - Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim
Na początku 1947 roku na Kremlu zaczął dojrzewać plan masowej akcji wysiedleńczej, która jednocześnie objęłaby wszystkie obwody Ukrainy zachodniej. Prawdopodobnie było to powiązane z ówczesnymi przygotowaniami polskich komunistów do akcji „Wisła”.
10 września 1947 roku Rada Ministrów ZSRS przyjęła uchwałę „o zesłaniu z zachodnich obwodów USRR do obwodów: karagandyjskiego, archangielskiego, wołogodzkiego, kiemierowskiego, kirowskiego, mołotowskiego, swierdłowskiego, tiumeńskiego, czelabińskiego i czytyjskiego członków rodzin «ouenowców» i aktywnych bandytów aresztowanych i zabitych w starciach”. Zaplanowano wysiedlenie 75 tys. osób, choć w KGB myślano o deportacji nawet 100 tys.
Operacja o kryptonimie „Zachód” rozpoczęła się 21 października 1947 roku o godz. 6.00. W większości obwodów zakończyła jeszcze w tym samym dniu, jedynie w obwodzie czerniowieckim przedłużyła się do 23 października. W obwodzie tarnopolskim ponad 13 tys. osób wysiedlono w ciągu dziesięciu godzin!
W kwietniu 1950 roku Rada Ministrów ZSRS wydała rozporządzenie zmieniające wysiedleńcom z Ukrainy zachodniej czas zesłania z określonego na dożywotni. Natomiast w sierpniu tego samego roku KC KP(b)U podjął decyzję o przymusowym przesiedleniu mieszkańców ok. 70 tys. pojedynczych chutorów położonych na skrajach wiosek do budynków kołchozowych. W ten sposób chciano utrudnić pozostałym partyzantom możliwość znalezienia schronienia i zaopatrzenia w żywność.
Akcja „Zachód” była wstępem do pełnego skolektywizowania rolnictwa na Ukrainie zachodniej. W jej skutek już w końcu października 1947 roku wyraźnie wzrosła liczba podań o wstąpienie do kołchozów.
4 listopada 1947 r. Biuro Polityczne KC KP(b)U w kolejnej uchwale nakazało do 1 lutego 1948 roku odtworzenie wszystkich kołchozów, które powstały w latach 1939–1941 i po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej zostały rozwiązane.
Opór Ukraińców przed kolektywizacją wynikał z obrony prywatnej własności. Wstąpienie do kołchozu oznaczało bowiem zrzeczenie się ciężko wypracowanego własnego dobytku: ziemi, krów, koni, trzody chlewnej, który w kołchozie szybko był marnotrawiony. W rękach prywatnych mogły pozostać jedynie pojedyncze sztuki zwierząt. Kołchoźnicy nie widzieli sensu w pracy na rzecz państwa, które nie płaciło pieniędzmi, ale produktami rolnymi (np. ziarnem), które do niedawna gospodarze sami bez problemu produkowali.
O ile w końcu 1949 roku istniało na Ukrainie zachodniej ok. 6 tys. kołchozów obejmujących 61% gospodarstw, to 1 lipca 1950 roku kolektywizacja objęła już 98,7% wszystkich gospodarstw Ukrainy zachodniej.
Formalnym zakończeniem walki UPA był „Rozkaz nr 2” Naczelnego Dowódcy UPA Szuchewycza z 3 września 1949 roku, w którym zalecono: „Z końcem 1949 r., czasowo wstrzymać działalność wszystkich pododdziałów i sztabów UPA”.
Prawdziwe „polowanie” Sowieci urządzili na dowódcę UPA i kierownika OUN-B Romana Szuchewycza „Tarasa Czuprynkę”. Sowieci działania mające na celu wykrycie „Wilka” — bo takim ochrzczono go określeniem — podjęli już w 1944 roku. Szuchewyczowi długo dawało się – dzięki rygorystycznemu przestrzeganiu zasad konspiracji - uniknąć wpadki. W 1948 roku Sowiecki schwytali jego czternastoletniego syna Jurko, który na wolność wyszedł dopiero w 1989 roku całkowicie ociemniały.
Jednak trudne warunki życia podkopały jego zdrowie „Tarasa Czuprynki”. Chorował m.in. na reumatyzm. Latem 1948 i 1949 roku Szuchewycz pod przybranym nazwiskiem wyjeżdżał do sanatorium w kurorcie lermontowskim w Odessie.
O świcie 5 marca 1950 roku rejon Biłohoroszczy został otoczony przez Sowietów. W akcji brało udział kilkuset żołnierzy 62 Dywizji Strzeleckiej WW MGB. Nad przebiegiem operacji czuwali osobiście gen. lejtn. P. Sudopłatow.
Ok. godz. 8 grupa żołnierzy MGB podeszła do domu Koniuszyk, w którym ukrywał się przywódca UPA. Szuchewycz zabił jednego oficera, został jednak raniony przez innego. Ostatkiem sił dobił się strzałem z pistoletu. Ciało dowódcy UPA zostało przewiezione do Lwowa, po czym pochowano w nieznanym miejscu.
Śmierć Romana Szuchewycza była potężnym ciosem dla podziemia. W czerwcu 1950 roku na naradzie Centralnego Prowidu OUN, na nowego przywódcę wybrano Wasyla Kuka „Łemisza”.
Podstawowym celem członków podziemia stało się dotrwanie do nowej wojny. Ostatnią zorganizowaną akcję przeprowadzono w lutym 1950 roku, próbując utrudnić przebieg wyborów do Rady Najwyższej ZSRR. Jak wynika z dokumentów KC KP(b)U „miały miejsce wypadki napadów (...) na komisje wyborcze, niszczenie spisów wyborców, próby zastraszenia członków komisji wyborczych i wyborców”.
Z każdym miesiącem liczba partyzantów malała. W sierpniu 1951 roku Sowieci poszukiwali jeszcze 1514 partyzantów, a w kwietniu 1952 roku oceniano, iż na całej Ukrainie zachodniej działa jeszcze „według niepełnych danych” 647 partyzantów. Trzy lata później działalność prowadziło jeszcze pięćdziesięciu „uzbrojonych bandytów”.
Jedną z ostatnich potyczek, w której Sowieci ponieśli znaczne straty, był bój w chutorze Wygon na Wołyniu w końcu października 1953 roku. Zlikwidowanie poszukiwanego od dawna nadrejonowego prowidnyka H. Hruszeweća „Chomy” kosztowało Sowietów czterech zabitych, w tym ppłk MWD.
Likwidacja resztek podziemia zbiegła się z tzw. odwilżą postalinowską, w czasie której nastąpiło ograniczenie represyjności systemu.
Wobec powrotu z wysiedlenia wielu zesłańców, w listopadzie 1956 roku Prezydium Rady Najwyższej USRR przyjęło ustawę zabraniającą byłym partyzantom ponownego osiedlania się w zachodnich obwodach Ukrainy. Do końca 1956 roku spośród 60 tys. osób, które powróciły w rodzinne strony po zwolnieniu z łagrów, ok. 6 tys. zmuszono do ponownego wyjazdu.
Działalność ukraińskich środowisk emigracyjnych wywołała irytację I sekretarza KC KPZR Nikitę Chruszczowa. Nakazał on Szelepinowi, szefowi KGB, zlikwidować kierownictwo emigracyjnego OUN. Cała operacja miała zostać przeprowadzona skrycie, za pomocą specjalnego pistoletu z trucizną, wywołującego u zamordowanego objawy podobne do ataku serca. Wykonanie zadania powierzono Bohdanowi Staszynśkiemu.
Sowieci na pierwszy cel wybrali Lwa Rebeta, przywódcę OUN-z, który współpracował z CIA. 12 października 1957 roku Staszynśkyj zlikwidował L. Rebeta, a dwa lata później, 15 października 1959 roku Banderę. Przebieg likwidacji został wysoko oceniony przez „kierownictwo radzieckie”, które odznaczyło Staszynśkiego Orderem Czerwonego Sztandaru. Sprawa zapewne nigdy nie zostałaby wykryta, ale w 1961 roku Staszyński pod wpływem żony zbiegł do Niemiec i ujawnił prawdę, zamieniając sowiecki sukces w propagandową porażkę.
Po likwidacji w 1960 roku ostatniej grupy zbrojnej OUN, w terenie pozostali jedynie pojedynczy członkowie OUN i UPA, którzy ukrywali się latami w wymyślnych bunkrach. Jeden z nich Mykoła Mańowśkyj ukrywał się w gospodarstwie swojej żony we wsi Uhryn od 1947 roku do śmierci w lutym 1989 roku. Inny -. J. Hałaszczuk w kryjówce u siostry koło Tłumacza przetrwał 44 lata. Ujawnił się w sierpniu 1991 roku po ogłoszeniu niepodległości Ukrainy.
„Walka OUN-UPA — pisze Jurij Kyryczuk — z władzą radziecką była pojedynkiem Dawida i Goliata. Jednak, niestety, nie zakończyła się ona zgodnie z biblijnym scenariuszem”. Bilans tych długoletnich zmagań był tragiczny. Oblicza się, że w trakcie zwalczania UPA Sowieci zabili 153 tys., aresztowali 134 tys. i deportowali ponad 203 tys. mieszkańców zachodnich obwodów Ukrainy. W tym czasie z rąk partyzantów zginęło ponad 30 tysięcy żołnierzy i funkcjonariuszy różnych służb sowieckich,
Wybrana literatura:
G. Motyka - Ukraińska partyzantka 1942-1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii
A. Gogun - Stalinowska wojna partyzancka na Ukrainie 1941–1944
R. Torzecki - Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej
S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski - Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim
(1)