Od niewoli do wolności (1)

 |  Written by Godziemba  |  0
Na początku  XX wieku  doszło do zaognienia sytuacji na Zakaukaziu.
 
 
        Po zniesieniu w 1883 roku Namiestnictwa Kaukaskiego oraz likwidacji Komitetu Kaukaskiego, Kaukaz stracił specjalny status w imperium rosyjskim. W urzędach państwowych wprowadzona jako obowiązujący język rosyjski, zakazując używania lokalnych języków. Władze ustanowiły ścisły nadzór nad kaukaskim szkolnictwem.
 
       Polityka rusyfikacyjna spowodowała wzrost aktywności politycznej inteligencji gruzińskiej, ormiańskiej i azerskiej, nawiązującej do dawnej świetności państw kaukaskich oraz podkreślającej znaczenie zachowania tożsamości narodowej.
 
       Na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku duże wpływy wśród inteligencji gruzińskiej uzyskali zwolennicy socjalizmu. W 1893 roku gruzińscy działacze socjalistyczni: Część z nich pierwsze kontakty z ruchem socjalistycznym nawiązała w trakcie studiów w Warszawie, przejmując charakterystyczne dla polskich socjalistów zainteresowanie także problemami narodowymi.
 
        Działacze socjalistycznie uzyskali także znaczne wpływy wśród inteligencji ormiańskiej. Większość z nich chciała jednocześnie zapewnić tureckim Ormianom szeroką autonomię kulturową, językową itp. Najbardziej radykalni domagali się utworzenia niepodległej Armenii tureckiej.
 
       Natomiast wśród inteligencji azerskiej  – obok zwolenników socjalizmu - duże wpływy uzyskali także działacze, odwołujący się do wspólnoty językowej, kulturowej i historycznej Azerbejdżanu z Turcją. Byli oni zwolennikami ideologii panturkizmu, która wskazywała na wspólne korzenie kulturowe, historyczne i językowe ludów tureckich, postulując złączenie ich w przyszłości w jedno państwo.
 
       U progu XX wieku niezwykle ważny okazał się narastający antagonizm między ludnością ormiańską i azerską. Wynikał on z dużego znaczenia ekonomicznego Ormian jako właścicieli znacznej części przedsiębiorstw naftowych, podczas gdy  najgorzej opłacane stanowiska robotnicze w tych firmach zajmowali słabo wykwalifikowani Azerowie.  Konflikt ten zapoczątkował narastający od 1901 roku kryzys w przemyśle naftowym, wynikający z nadprodukcji ropy naftowej.  Doprowadził on do licznych zwolnień robotników, które dotknęły przede wszystkim niewykwalifikowanych azerskich robotników. Sytuacja ta spowodowała niezadowolenie robotników przemysłu naftowego, czego przejawem były najpierw manifestacje i strajki, a następnie zbrojne wystąpienia Azerów skierowane przeciwko Ormianom. Walki azersko-ormiańskie trwały do końca listopada 1905 roku. W ich wyniku zginęło ok. 10 tys. osób, a ponad 280 osiedli ormiańskich i azerskich zostało zniszczonych.
 
       Niektórzy historycy uważają, iż do podsycenia konfliktu przyczyniły się zakulisowe działania władz rosyjskich na Kaukazie Południowym, na czele z księciem Gieorgijem Golicynem – Gubernatorem Generalnym Kaukazu.
 
      Golicyn w 1903 roku doprowadził do zniesienia niezależności ormiańskiego Kościoła autokefalicznego, którego majątek poddano kontroli państwa. W odpowiedzi latem 1903 roku
doszło do antyrosyjskich wystąpień Ormian na rzecz utrzymania niezależności ich Kościoła. Ich kulminacją była demonstracja 7 tys. Ormian w Elizawietoplu rozpędzona przez wojska carskie. W jej wyniku śmierć poniosło 10 demonstrantów, natomiast 70 zostało rannych. W odwecie terrorystyczne organizacje ormiańskie zorganizowali zamachy, zabijając i raniąc licznych wyższych urzędników carskich, ranny został także Golicyn. Te wydarzenia pogłębiły przekonanie władz, że niemal wszyscy Ormianie to rewolucjoniści i terroryści, których za wszelką cenę trzeba zneutralizować.
 
      Oprócz wojny ormiańsko-azerskiej w 1905 roku rozpoczęło się także powstanie chłopskie w Gruzji Zachodniej, które wzmocniły wpływy gruzińskich mienszewików wśród tamtejszych chłopów.
 
        W celu spacyfikowania nastrojów Petersburg zadecydował o odwołaniu Golicyna, którego następcą został ks. Hilarion Woroncow-Daszkow. W przeciwieństwie do swego poprzednika, nowy gubernator był zwolennikiem nawiązania bliższych stosunków z Ormianami. Jednym z pierwszych proormiańskich gestów Woroncowa-Daszkowa było zwrócenie w sierpniu 1905 roku przez władze majątków ziemskich Kościoła ormiańskiego. Jednocześnie na Zakaukazie wprowadzono  znaczne siły wojskowe, które stłumiły wystąpienia chłopskie oraz wygasiły konflikt azersko-ormiański.
 
       Natomiast w Gruzji władze zawarły porozumienie z przywódcami gruzińskich mienszewików (m.in.: – Noe Żordania, Nikoloz Czcheidze, Noe Ramiszwili) , którzy obawiali się, iż ormiańsko-azerski konflikt może rozprzestrzenić się także na terytorium Gruzji.  Władze rosyjskie przekazały im na ten cel 500 karabinów, co zapobiegło eskalacji konfliktu azersko-ormiańskiego w Gruzji.
 
       Pomimo osłabienia napięcia obie strony – Azerowie i Ormianie organizowali siły samoobrony do walki z wrogami.
 
       Znaczny wpływ na wzrost aktywności politycznej azerskiej inteligentów rewolucja młodoturecka w latach 1908–1909, w wyniku której w Turcji wprowadzono ustrój konstytucyjny, a władzę przejął Komitet Jedności i Postępu. Młodoturcy, nawiązując do panturkizmu, głosili potrzebę zjednoczenia pod przywództwem Turków Osmańskich wszystkich ludów tureckich od Bosforu do Azji Centralnej. Poglądy młodoturków uzyskały wielu zwolenników wśród liderów azerskich.
 
       Niejako w odpowiedzi rosyjska dyplomacja zaczęła forsować plany utworzenia autonomicznej Armenii tureckiej pod międzynarodowym nadzorem, aby uzyskać możliwość interwencji w wewnętrzne sprawy Turcji pod pretekstem obrony jej ormiańskich obywateli. Jednak na skutek sprzeciwu władz tureckich wspieranych przez Niemcy, plany te nie zostały zrealizowane. Tym niemniej działania te  spowodowały ponowne odbudowanie wśród ludności ormiańskiej przekonania o Rosji jako protektorce Ormian w Turcji i na Zakaukaziu.
 
        Przystąpienie Turcji do I wojny światowej po stronie przeciwników Rosji diametralnie zmieniło sytuację Kaukazu Południowego. Władze rosyjskie starały się pozyskać poparcie swoich południowokaukaskich obywateli. We wrześniu 1914 roku z oficjalną wizytą na Kaukaz Południowy przybył car Mikołaj II, który nawiązał bliskie kontakty z liderami rosyjskich Ormian. W efekcie tych działań oraz proormiańskiej polityki Woroncowa-Daszkowa przywódcy rosyjskiego odłamu partii Dasznakcutiun oraz przywódca Kościoła ormiańskiego w Rosji katolikos Grzegorz V opowiedzieli się za współpracą z rządem rosyjskim. Już w sierpniu 1914 roku w Tyflisie zorganizowano Ormiańskie Biuro Narodowe, które tworzyło ormiańskie oddziały ochotnicze wspierające armię rosyjską w walce przeciwko formacjom tureckim. Ormianie mieli nadzieję, iż  zwycięstwo Rosji spowoduje uwolnienie Ormian z Armenii tureckiej spod władzy osmańskiej.
 
        Inną postawę reprezentowali Gruzini. Spośród liderów gruzińskich tylko Noe Żordania i Grigol Uratadze byli zwolennikami wojny i popierali Ententę. Natomiast większość działaczy gruzińskich mienszewików była przeciwna wojnie, gdyż uważała, że nawet zwycięstwo Rosji nie będzie korzystne dla Gruzji. Obawiano się zwłaszcza wystąpień protureckich Adżarów – gruzińskich muzułmanów zamieszkujących Adżarię.
 
        Postawa Azerów zmieniała się natomiast wraz z sytuacją na froncie rosyjsko-tureckim. Początko sukcesy Turków sprawiły, iż postawy protureckie uzyskały zwolenników wśród Azerów, którzy nie byli zadowoleni z proormiańskich gestów władz. Te nastroje antyrosyjskie pogłębiły pacyfikacje muzułmańskiej ludności Adżarii przez wojska rosyjskie w odwecie za jej poparcie dla sił tureckich, które u schyłku 1914 roku operowały w tym regionie.
 
         Jednak po początkowych sukcesach wojsk tureckich, w końcu 1914 roku Rosjanie wygrali ważną bitwę pod miastem Szarykamysz, rozpoczęli kontrofensywę, wkraczając w połowie stycznia 1915 roku do tureckiej Anatolii. Pomimo tego sukcesu,  Rosjanie do aktywnych działań w Anatolii wschodniej wrócili dopiero rok później, zajmując między lutym i wrześniem 1916 roku Erzerum, Trabzon (Trapezunt), Muş i Bitlis, jednak u schyłku 1916 roku - w obliczu klęsk na froncie wschodnim - dowództwo rosyjskie zrezygnowało z dalszych działań zaczepnych na froncie tureckim.
 
        Sukcesy Rosjan w Anatolii spowodowały, iż większość liderów rosyjskich Azerów opowiedziała się za współpracą z Rosją. Wpływ na to miała także zmiana na stanowisku namiestnika Kaukazu -  proormiańskiego Woroncowa-Daszkowa zastąpił wielki książę Mikołaj Mikołajewicz Romanow, który chcąc poprawić relacje z Azerami zgodził się  na wydawanie w Baku  w języku azerbejdżańskim prorosyjskiej gazety „Acziq söz” („Otwarte słowo”). Ważna była także zgoda władz rosyjskich na powołanie pierwszej azerbejdżańskiej formacji bojowej tzw. Dzikiej Dywizji. Wcześniej większość azerskich poborowych służyła w batalionach budowlanych, w przeciwieństwie do Gruzinów i Ormian pełniących służbę w oddziałach liniowych.
 
        Na wzrost nastrojów prorosyjskich wśród społeczności azerskiej wpłynęła także poprawa położenia ekonomicznego robotników przemysłu naftowego. Od schyłku 1914 roku wzrosło wydobycie ropy naftowej, w związku ze zwiększeniem zapotrzebowania na produkty naftowe przemysłu produkującego na potrzeby wojny. Spowodowało to wzrost ich cen, zwiększenie dochodów przedsiębiorców naftowych i podniesienie płac. Z drugiej strony jednak w latach 1941-1917 doszło do znacznego wzrostu cen żywności,  czego nie zrekompensowało podniesienie płac robotników. Przyczyniło się do wzrostu napięcia oraz wybuchu licznych strajków robotników przemysłu naftowego.
 
        Kolejnym czynnikiem, który wpłynął na sytuację wewnętrzną Zakaukazia, był napływ od 1915 roku ormiańskich uchodźców z Turcji. Był on spowodowany masowymi i przymusowymi deportacjami Ormian tureckich przez władze osmańskie w latach 1915–1916. Niezależnie od  prorosyjskiej postawy społeczności ormiańskiej zasadniczą przyczyną deportacji była młodoturecka polityka turkizowania nietureckiej ludności państwa, której nie można było dokonać bez likwidacji niedającej się zasymilować dużej grupy Ormian. W trakcie deportacji ok 1-1.5 mln Ormian zostało zamordowanych, a 300 tysięcy znalazło schronienie na Kaukazie Południowym, potęgując napięcie między ludnością ormiańską i azerską.
 
 
 
CDN.
5
5 (1)

Więcej notek tego samego Autora:

=>>