Obszar Wolnego Miasta Gdańska był terenem aktywnej działalności polskiego wywiadu.
Wolne Miasto Gdańsk (WMG) było terenem wyjątkowo korzystnym dla działalności wywiadowczej. Gdańsk nie posiadał ustawy o szpiegostwie i „w ten sposób wszelkiego rodzaju agentury wywiadowcze rozwijać się mogą pomyślniej niż w neutralnych państwach, jak np. Szwajcaria, gdzie prowadzenie szpiegostwa na rzecz obcego mocarstwa przeciwko innemu mocarstwu pociąga za sobą wydalenie z granic dla obcopoddanych, a areszt dla poddanych własnego państwa”.
Gdańsk stał się dogodną bazą do rozpoznania północnych sił przeciwnika: po stronie Niemiec – I i II Okręgów Reichswehry, zaś w Polsce – województwa pomorskiego, będącego rzeczywiście korytarzem Polski do morza.
Czynniki te zadecydowały o utworzeniu w Gdańsku ekspozytury, czyli dużej placówki Oddziału II, jedynej tego typu leżącej poza granicami państwa polskiego.
Należy także wspomnieć o powinnościach Polski wobec WMG, które w pewnym sensie uzasadniały rozwój struktur wywiadowczych Oddziału II Sztabu Generalnego. Na mocy uchwały Ligi Narodów z 22 czerwca 1921 roku polskie władze zostały zobowiązane do zapewnienia obrony Gdańska na lądzie i utrzymania w nim porządku, gdyby siły policyjne Wolnego Miasta nie były do tego zdolne. W przypadku agresji na Gdańsk Wysoki Komisarz Ligi Narodów mógł samodzielnie wezwać do wkroczenia wojsk polskich. Takie zadania wymagały od polskich władz rozpoznania terenu WMG.
Działania wywiadowcze mające rozpracować tereny północno-wschodnich Niemiec początkowo prowadziło kilka placówek równolegle. Przed przejęciem Pomorza przez wojska polskie na obszarze Prus Zachodnich działała Ekspozytura Nr 1 w Warszawie. We wrześniu 1919 roku w Mławie rozpoczęła działalność inna Ekspozytura, podporządkowana później Dowództwu Frontu Pomorskiego. Pod kierownictwem ppor. Janusza Rudnickiego utworzono grupy wywiadowców, które działały na terenie Prus Wschodnich i Gdańska. Później Ekspozyturę tę przeniesiono do Działdowa.
Włączenie Pomorza Gdańskiego do Polski, opuszczenie przez wojska niemieckie Gdańska oraz zbliżające się plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu wymusiły stworzenie sprawnego aparatu wywiadowczego. W marcu 1920 roku por. Stanisław Zakrzewski jako szef Oddziału II Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej z siedzibą w Olszynie rozpoczął organizowanie wywiadu na terenie Prus Wschodnich. Również w marcu, zgodnie z rozkazem NDWP, oddziały informacyjne frontów zachodnich przeprowadziły wewnętrzną reorganizację. Powstały wówczas trzy terenowe ekspozytury wywiadu na zachodzie Polski: w Poznaniu, Krakowie i Grudziądzu. Stanowiły one podstawę wywiadu płytkiego nakierowanego na Niemcy. I tak Oddział Informacyjny Dowództwa Frontu Pomorskiego przekształcił się w Ekspozyturę Oddziału II NDWP w Grudziądzu. Oficerowie informacyjni przebywający na terenie podległym dotychczas dowództwu Frontu Pomorskiego przeszli pod zwierzchność Ekspozytury. Jako „teren do przepracowania” przydzielono im Gdańsk, Prusy Wschodnie i Pomorze Zachodnie na wschód od Szczecina. Sprawę osłony wywiadowczej polskiego „korytarza ku morzu” uznano jednak za tak ważną, że równolegle z powołaniem Ekspozytury w Grudziądzu powołano do życia dodatkową placówkę – Biuro Wywiadowcze
w Gdańsku.
Równocześnie w styczniu 1920 roku do Biura Komisarza Generalnego RP w Gdańsku, którym został Maciej Biesiadecki przydzielono trzech stałych reprezentantów sił zbrojnych. Pełnili oni funkcje attaché: lądowego, wojenno-morskiego oraz handlowo-morskiego. Do pomocy przydzielono im kilku oficerów. Cała ta grupa tworzyła Polską Misję Wojskową w Gdańsku. Ogólnie obowiązki członków misji regulowała instrukcja wydana przez szefa Sztabu Generalnego. Mieli oni stać na straży interesów wojskowych, brać udział w rokowaniach poświęconych konwencji polsko-gdańskiej, utrzymywać łączność z wojskowymi przedstawicielami Ententy, dbać o mienie wojskowe, zapewniać łączność przedstawicielom polskich władz oraz organizować wywiad. Na czele tej reprezentacji MSWojsk. stał admirał Michał Borowski.
Placówka polskiego wywiadu w Gdańsku powstała na przełomie lutego i marca 1920 roku wraz z przybyciem rtm. Karola Dubicza-Penthera – bardzo zdolnego oficera wywiadu II RP. Oficjalnie został oficerem łącznikowym NDWP przy adm. Borowskim. W rzeczywistości jego głównym zdaniem było zorganizowanie placówki wywiadu ofensywnego. „Bardzo dobry, w niektórych dziedzinach wybitny. – napisali w 1923 roku w opinii o nim jego przełożeni ppłk Ignacy Matuszewski i płk Michał Bayer - Wyrobiony charakter i siła woli bardzo duża. Wybitna ambicja pracy. Należy do najlepszych oficerów wywiadowczych w Oddziale II SG. Bardzo inteligentny, niezwykle łatwo orientuje się w sytuacji. Bardzo duża inicjatywa. Lojalność i szczerość bez zarzutu. Umysł ścisły i logiczny. Wybitna ideowość”.
Współpracownicy oficera łącznikowego tworzyli zakonspirowaną Ekspozyturę Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP, noszącą kryptonim Biuro Wywiadowcze w Gdańsku. Główne biuro placówki wywiadowczej znajdowało się wówczas w budynku Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej.
Biuro składało się ono z trzech referatów – I zajmował się wywiadem, jego zadaniem było utrzymywanie kontaktów z konfidentami, obsadzanie placówek terenowych oraz łączność z Warszawą. Siedzibą Referatu I był lokal „Dziennika Gdańskiego”. Referat II zajmował się prasą, jego zadaniem było inspirowanie artykułów w lokalnej prasie, utrzymywanie kontaktów z polskimi dziennikarzami oraz infiltrowanie kręgów polskich robotników w Gdańsku. Pomieszczenie Referatu II znajdowało się w redakcji „Gazety Gdańskiej”. Referat III zajmował się wstępną analizą materiałów dostarczanych przez Referat I oraz analizą niemieckiej prasy. Siedziba Referatu III mieściła się w domu działacza polskiego Witolda Kukowskiego.
W końcu kwietnia 1920 roku w Oddziale II zadecydowano, że gdańska placówka wywiadu zostanie zakonspirowana w urzędzie podległym resortowi spraw zagranicznych. W dniu 1 maja 1920 roku rtm. Dubicza mianowano attaché wojskowym do spraw lądowych przy Polskiej Misji Wojskowej. Natomiast w dniu 20 maja 1920 roku adm. Borowskiemu podporządkowano wszystkie urzędy i organizacje wojskowe działające w Gdańsku, a więc i Biuro Wywiadowcze w Gdańsku. Jednocześnie w myśl instrukcji Rady Ministrów misja wojskowa w Gdańsku utraciła charakter odrębny i została przemianowana na Departament II Wojskowy (kierowany przesz adm. Borowskiego) wchodzący w skład jednolitego biura komisarza generalnego RP. Departament Wojskowy składał się z dwóch sekcji - „Morskiej i Wojskowo-Techniczna” oraz „Polityczno-Informacyjnej”. Część pracowników b. Biura Wywiadowczego została zatrudniona w Sekcji II, którą kierował kpt. Mieczysław Kozar-Słobódzki. Pozostali z Dubiczem na czele zachowali niezależność i pozostali do czerwca 1921 roku poza strukturami Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku. W dniu 1 lipca 1921 roku rtm. Dubicz został kierownikiem Sekcji II Departamentu Wojskowego.
CDN.
Wolne Miasto Gdańsk (WMG) było terenem wyjątkowo korzystnym dla działalności wywiadowczej. Gdańsk nie posiadał ustawy o szpiegostwie i „w ten sposób wszelkiego rodzaju agentury wywiadowcze rozwijać się mogą pomyślniej niż w neutralnych państwach, jak np. Szwajcaria, gdzie prowadzenie szpiegostwa na rzecz obcego mocarstwa przeciwko innemu mocarstwu pociąga za sobą wydalenie z granic dla obcopoddanych, a areszt dla poddanych własnego państwa”.
Gdańsk stał się dogodną bazą do rozpoznania północnych sił przeciwnika: po stronie Niemiec – I i II Okręgów Reichswehry, zaś w Polsce – województwa pomorskiego, będącego rzeczywiście korytarzem Polski do morza.
Czynniki te zadecydowały o utworzeniu w Gdańsku ekspozytury, czyli dużej placówki Oddziału II, jedynej tego typu leżącej poza granicami państwa polskiego.
Należy także wspomnieć o powinnościach Polski wobec WMG, które w pewnym sensie uzasadniały rozwój struktur wywiadowczych Oddziału II Sztabu Generalnego. Na mocy uchwały Ligi Narodów z 22 czerwca 1921 roku polskie władze zostały zobowiązane do zapewnienia obrony Gdańska na lądzie i utrzymania w nim porządku, gdyby siły policyjne Wolnego Miasta nie były do tego zdolne. W przypadku agresji na Gdańsk Wysoki Komisarz Ligi Narodów mógł samodzielnie wezwać do wkroczenia wojsk polskich. Takie zadania wymagały od polskich władz rozpoznania terenu WMG.
Działania wywiadowcze mające rozpracować tereny północno-wschodnich Niemiec początkowo prowadziło kilka placówek równolegle. Przed przejęciem Pomorza przez wojska polskie na obszarze Prus Zachodnich działała Ekspozytura Nr 1 w Warszawie. We wrześniu 1919 roku w Mławie rozpoczęła działalność inna Ekspozytura, podporządkowana później Dowództwu Frontu Pomorskiego. Pod kierownictwem ppor. Janusza Rudnickiego utworzono grupy wywiadowców, które działały na terenie Prus Wschodnich i Gdańska. Później Ekspozyturę tę przeniesiono do Działdowa.
Włączenie Pomorza Gdańskiego do Polski, opuszczenie przez wojska niemieckie Gdańska oraz zbliżające się plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu wymusiły stworzenie sprawnego aparatu wywiadowczego. W marcu 1920 roku por. Stanisław Zakrzewski jako szef Oddziału II Naczelnej Komendy Straży Mazurskiej z siedzibą w Olszynie rozpoczął organizowanie wywiadu na terenie Prus Wschodnich. Również w marcu, zgodnie z rozkazem NDWP, oddziały informacyjne frontów zachodnich przeprowadziły wewnętrzną reorganizację. Powstały wówczas trzy terenowe ekspozytury wywiadu na zachodzie Polski: w Poznaniu, Krakowie i Grudziądzu. Stanowiły one podstawę wywiadu płytkiego nakierowanego na Niemcy. I tak Oddział Informacyjny Dowództwa Frontu Pomorskiego przekształcił się w Ekspozyturę Oddziału II NDWP w Grudziądzu. Oficerowie informacyjni przebywający na terenie podległym dotychczas dowództwu Frontu Pomorskiego przeszli pod zwierzchność Ekspozytury. Jako „teren do przepracowania” przydzielono im Gdańsk, Prusy Wschodnie i Pomorze Zachodnie na wschód od Szczecina. Sprawę osłony wywiadowczej polskiego „korytarza ku morzu” uznano jednak za tak ważną, że równolegle z powołaniem Ekspozytury w Grudziądzu powołano do życia dodatkową placówkę – Biuro Wywiadowcze
w Gdańsku.
Równocześnie w styczniu 1920 roku do Biura Komisarza Generalnego RP w Gdańsku, którym został Maciej Biesiadecki przydzielono trzech stałych reprezentantów sił zbrojnych. Pełnili oni funkcje attaché: lądowego, wojenno-morskiego oraz handlowo-morskiego. Do pomocy przydzielono im kilku oficerów. Cała ta grupa tworzyła Polską Misję Wojskową w Gdańsku. Ogólnie obowiązki członków misji regulowała instrukcja wydana przez szefa Sztabu Generalnego. Mieli oni stać na straży interesów wojskowych, brać udział w rokowaniach poświęconych konwencji polsko-gdańskiej, utrzymywać łączność z wojskowymi przedstawicielami Ententy, dbać o mienie wojskowe, zapewniać łączność przedstawicielom polskich władz oraz organizować wywiad. Na czele tej reprezentacji MSWojsk. stał admirał Michał Borowski.
Placówka polskiego wywiadu w Gdańsku powstała na przełomie lutego i marca 1920 roku wraz z przybyciem rtm. Karola Dubicza-Penthera – bardzo zdolnego oficera wywiadu II RP. Oficjalnie został oficerem łącznikowym NDWP przy adm. Borowskim. W rzeczywistości jego głównym zdaniem było zorganizowanie placówki wywiadu ofensywnego. „Bardzo dobry, w niektórych dziedzinach wybitny. – napisali w 1923 roku w opinii o nim jego przełożeni ppłk Ignacy Matuszewski i płk Michał Bayer - Wyrobiony charakter i siła woli bardzo duża. Wybitna ambicja pracy. Należy do najlepszych oficerów wywiadowczych w Oddziale II SG. Bardzo inteligentny, niezwykle łatwo orientuje się w sytuacji. Bardzo duża inicjatywa. Lojalność i szczerość bez zarzutu. Umysł ścisły i logiczny. Wybitna ideowość”.
Współpracownicy oficera łącznikowego tworzyli zakonspirowaną Ekspozyturę Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP, noszącą kryptonim Biuro Wywiadowcze w Gdańsku. Główne biuro placówki wywiadowczej znajdowało się wówczas w budynku Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej.
Biuro składało się ono z trzech referatów – I zajmował się wywiadem, jego zadaniem było utrzymywanie kontaktów z konfidentami, obsadzanie placówek terenowych oraz łączność z Warszawą. Siedzibą Referatu I był lokal „Dziennika Gdańskiego”. Referat II zajmował się prasą, jego zadaniem było inspirowanie artykułów w lokalnej prasie, utrzymywanie kontaktów z polskimi dziennikarzami oraz infiltrowanie kręgów polskich robotników w Gdańsku. Pomieszczenie Referatu II znajdowało się w redakcji „Gazety Gdańskiej”. Referat III zajmował się wstępną analizą materiałów dostarczanych przez Referat I oraz analizą niemieckiej prasy. Siedziba Referatu III mieściła się w domu działacza polskiego Witolda Kukowskiego.
W końcu kwietnia 1920 roku w Oddziale II zadecydowano, że gdańska placówka wywiadu zostanie zakonspirowana w urzędzie podległym resortowi spraw zagranicznych. W dniu 1 maja 1920 roku rtm. Dubicza mianowano attaché wojskowym do spraw lądowych przy Polskiej Misji Wojskowej. Natomiast w dniu 20 maja 1920 roku adm. Borowskiemu podporządkowano wszystkie urzędy i organizacje wojskowe działające w Gdańsku, a więc i Biuro Wywiadowcze w Gdańsku. Jednocześnie w myśl instrukcji Rady Ministrów misja wojskowa w Gdańsku utraciła charakter odrębny i została przemianowana na Departament II Wojskowy (kierowany przesz adm. Borowskiego) wchodzący w skład jednolitego biura komisarza generalnego RP. Departament Wojskowy składał się z dwóch sekcji - „Morskiej i Wojskowo-Techniczna” oraz „Polityczno-Informacyjnej”. Część pracowników b. Biura Wywiadowczego została zatrudniona w Sekcji II, którą kierował kpt. Mieczysław Kozar-Słobódzki. Pozostali z Dubiczem na czele zachowali niezależność i pozostali do czerwca 1921 roku poza strukturami Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku. W dniu 1 lipca 1921 roku rtm. Dubicz został kierownikiem Sekcji II Departamentu Wojskowego.
CDN.
(1)