Cywilizacje prekolumbijskie - Ameryka Południowa

Pierwsza chronologicznie wielka kultura andyjskiego regionu Ameryki Południowej, to Chavin, która rozwinęła się w północnej części dzisiejszego Peru.  Głównym ośrodkiem było Chavin de Huantar, w którym zachowała się  do dziś zrujnowana mocno architektura o sakralnym charakterze, wybudowana z kamiennych bloków spojonych gliną i ozdobionych rytami i rzeźbami zawierającymi głównie motyw jaguara i pumy. Jedna z hipotez pojawienia się kultury Chavin  w tym rejonie wywodzi ich od Olmeków, których państwo w Ameryce Środkowej znajdowało się w tym czasie w formie schyłkowej. Istnieje możliwość, że część Olmeków, pod naporem innych plemion, migrowała właśnie w to miejsce. Świadczyć o tym mogą liczne wizerunki jaguara pojawiające się w kulturze Chavin, chociaż to zwierzę w Andach nie występowało, a także zwyczaj deformowania czaszek analogiczny jak u Olmeków. Co do składania ofiar ludzkich przez lud Chavin, badacze mają podzielone opinie.

Z jednej strony nie był to lud szczególnie wojowniczy, a zajmował się głównie uprawą roli, z drugiej zaś w 1937 roku natrafiono na specyficzne miejsce, które zdaje się ten sielankowy obraz Chavin nieco burzyć. Odkryto bowiem w pobliżu niewielkiego miasteczka Casmy, miejsce zwane Cerro Sechin, które prawdopodobnie było czymś w rodzaju centrum rytualno-ofiarnego. Na zgromadzonych tam kamieniach i blokach skalnych przedstawione są sceny, na których uzbrojeni w maczugi wojownicy zabijają prawdopodobnie jeńców i ucinają im głowy. Trudno jednak orzec , jaki charakter ma ten akt zabójstwa. Ludy preinkaskie bowiem nie zawsze składały bogom ofiary z ludzi. Często ścinano po prostu głowy wrogom. Wypreparowane potem i noszone u pasa były chlubą wojowników (co na przykład praktykował lud Nazca), albo zatykano je gdzieś na widoku publicznym dla odstraszenia potencjalnych nieprzyjaciół planujących niespodziewany atak.

Chavin stała się kulturą-matką dla późniejszych cywilizacji dawnego Peru. Jej dorobek został przejęty przez dwie duże kultury - Moche (ew. Mochica) na północy i Nazca na południowym wybrzeżu.
Pierwsza z nich znana jest z monumentalnych piramid schodkowych, ale przede wszystkim z ceramiki, która zatraciła swe walory użytkowe na rzecz przekształcenia się  w coś w rodzaju rzeźby. Dzieła te dają ogrom wiedzy o życiu Indian Moche, bo przedstawiają mnóstwo scen rodzajowych oraz wizerunki najważniejszych person w państwie Moche. Na malunkach odnaleziono także sceny makabryczne, z których wynikałoby, że Moche składali ofiary z jeńców, z którymi przedtem obchodzili się bardzo brutalnie. Jak wynika z malowideł, jeńcy byli torturowani, w końcu podcinano im gardła. Prawdopodobnie kapłani i indiańscy arystokraci pili krew ofiar i spożywali ich ciała. Potem zdzierano mięso z kości, a szkielety wieszano na ścianach piramid. 

Naukowcy długo kwestionowali to, że wizerunki tych okropieństw mogą być odwzorowaniem ówczesnej rzeczywistości. Przypuszczali, że to wyłącznie ikonografia, bowiem nie natrafiono na żadne miejsca, które mogłyby służyć składaniu ofiar. Późniejsze odkrycia archeologiczne potwierdziły jednak te najgorsze przypuszczenia. Kilka lat temu, archeolodzy pracujący w kompleksie piramidy Huaca Colorada w dolinie peruwiańskiej rzeki Jequetepeque odsłonili platformę piramidy, w której znaleźli  fragmenty poćwiartowanych ciał oraz osmalone ogniem szkielety pięciu młodych kobiet z pętlami na szyjach. Niedaleko znaleziono także całe mnóstwo szkieletów należących do młodych mężczyzn, których uszkodzenia wskazywały, że ludziom tym podcięto gardła, a ofiary zostały pochowane w głębokim błocie, czyli prawdopodobnie podczas trwania ulewnych deszczy, niezwykle zresztą rzadkich w tym regionie. Być może Indianie Moche odprawiali te krwawe ceremonie w odpowiedzi na niezwykłe zjawiska pogodowe, których natury nie rozumieli. Trzeba bowiem wiedzieć, że ich kulturę zniszczyły potężne, nasilające się przez lata zaburzenia klimatyczne.

Podstawą egzystencji Moche było rolnictwo. Ponieważ jednak zamieszkiwane przez nich tereny cierpią na niedostatek wody, a deszcze padają tutaj bardzo rzadko, Indianie Moche, zdając sobie sprawę z tego, że tylko woda w dostatecznej ilości umożliwi im przetrwanie,  stworzyli skomplikowany system sztucznego nawadniania obejmujący kanały i akwedukty doprowadzające wodę z rzeki. Część z nich  jest zresztą używana po dzień dzisiejszy,  jak np.  kanał La Cumbre, mający 113 km długości albo akwedukt Ascope, który ma 1400 m długości i 15 m wysokości,  a zbudowano go z 785 tys. m sześc. ziemi.
Z analiz lodowców wynika, że mniej więcej w latach 560-650, kiedy to doszło do załamania się kultury Moche, w górach najpierw przez 30 lat panowała wyjątkowa posucha, a po niej przyszły katastrofalnie obfite opady deszczu i śniegu, trwające kolejne 30 lat. Taka 60-letnia katastrofa klimatyczna prawdopodobnie byłaby zabójcza nawet dla współczesnej cywilizacji. Ofiary składane z ludzi były więc zapewne rozpaczliwą próbą zyskania sobie przychylności nieba.

Naukowcy toczą gorącą dyskusję na temat przyczyn i charakteru nie tylko tych wyżej wspomnianych obrzędów. Również całkiem niedawno,  archeolodzy prowadzący prace w Cerro Cerrillos,  w andyjskiej dolinie Lambayeque,  odnaleźli szkielety 82 dzieci, którym podcięto gardła, otwarto klatki piersiowe i wytoczono krew. Ciała pozostawiono na miesiąc bez pogrzebu, aby stały się łupem owadów. Te przerażające obrzędy odprawili w X w. Indianie Muchik, którzy prawdopodobnie byli reliktem upadłej  dwa wieki wcześniej kultury Moche. "Skala i kompleksowość krwawych ofiar z dzieci w Cerro Cerrillos wydaje się czymś całkowicie nowym" - powiedział prowadzący wykopaliska antropolog Haagen Klaus z amerykańskiego Uniwersytetu Utah Valley -  „To najstarsze świadectwa rytualnych ofiar i okaleczania dzieci z prekolumbijskiej cywilizacji andyjskiej”. Dzieci zostały prawdopodobnie wcześniej oszołomione wywarem z halucynogennej rośliny z rodzaju Nectandra, której nasiona odnaleziono w pobliżu szkieletów. Muchikowie na swój sposób zatroszczyli się o zabite dzieci. Do grobów złożyli im głowy i nogi lam jako pożywienie w zaświatach. Być może Muchikowie, będący potomkami Moche, spostrzegli, że ofiary ze schwytanych wojowników nie zażegnały gniewu bogów, i postanowili zabijać dzieci. Wcześniej bowiem tego typu przypadki nie były znane.

W tym samym czasie co Moche, rozwinęła się kultura Nazca, która współczesnym najbardziej kojarzy się z ponad 30. gigantycznymi geoglifami odkrytymi na płaskowyżu Nazca. Geoglify przedstawiają zwierzęta i formy geometryczne. Dokładny czas i cel ich powstania (VI w.?) nie jest znany. Oprócz najbardziej nagłośnionej i zarazem najbardziej irracjonalnej hipotezy Daenikena o pozaziemskim pochodzeniu tych gigantycznych rysunków, współistnieją dwie inne hipotezy, według których jest to cześć kultu przywoływania wody, bądź linie te stanowią rodzaj prekolumbijskiego kalendarza. Żadna z nich jednak, jak do tej pory, nie zyskała wystarczającego potwierdzenia.
 
Kultura Nazca to jednak nie tylko zagadkowe geoglify, ale też polichromowana, o pięknych kolorach ceramika i tkaniny, w których dominują motywy ściętych głów albo jastrzębi ze ściętymi głowami na skrzydłach lub w dziobach. Ma to najpewniej związek z obrzędami pogrzebowymi Nazca, którzy głowy swoich zmarłych chowali oddzielnie od ciał. Nazca to także pierwszy lud peruwiański, który zaczął budować osady obronne.

Kolejne kultury łączono już z państewkami-królestwami, które w trakcie swego rozwoju zamieniły się z czasem w pierwsze w Peru imperia. Największym z nich było Tiahuanaco obejmujące pogranicze dzisiejszego Peru, Boliwii, Argentyny i Chile, a jego centrum znajdowało się na południe od jeziora Titicaca. Najwyższym osiągnięciem tej kultury są znajdujące się dziś po boliwijskiej stronie jeziora Titicaca ruiny miasta Tiahuanaco ze słynną Bramą Słońca.  Kultura  Tiahuanaco jest najmniej znaną z wszystkich zachowanych w Ameryce Południowej, co trudno zrozumieć przy wiedzy, iż cywilizacja ta prezentowała wyższy poziom rozwoju niż podziwiani przez współczesnych Inkowie. Megalityczne budowle Tiahuanaco oszałamiają idealną obróbką bloków skalnych łączonych metalowymi klamrami. Trudno zrozumieć także jak można było nawiercać w twardym kamieniu idealnie okrągłe otwory czy wycinać precyzyjnie różne kształty. Skąd ten dawny lud mógł mieć odpowiednie do tego narzędzia?
Kultura Tiahuanaco przestała istnieć dosyć gwałtownie i zagadkowo. Część ziem podbili Inkowie, ale to nie tłumaczy tak niespodziewanego upadku. Mnożą się także hipotezy co do czasu powstania tej kultury, bowiem niektórzy badacze mówią nie o 2000 lat wstecz, ale nawet o 10 czy 12 tysiącach. Trudno powiedzieć czy zagadka kultury Tiahuanaco zostanie kiedykolwiek rozwiązana.

Około X wieku na północy powstało państwo Chimu ze stolicą w Chan-Chan. Szczyt jego potęgi przypadł na XIV wiek, a w drugiej połowie XV wieku zostało podbite przez Inków. Słynęło przede wszystkim ze złotnictwa, toteż po zwycięstwie Inkowie zabrali złotników Chimu do Cusco, aby służyli ich monarchom. W państwie Chimu stosowano niezwykle bezwzględne i okrutne prawo. Wystarczy powiedzieć, że świętokradztwo karano zakopaniem żywcem w ziemi, a cudzołóstwo śmiercią. Kara śmierci groziła także lekarzowi, który pomylił się w swojej diagnozie, a jego pacjent umarł. Wtedy obaj byli chowani razem. Tak jak Aztecy w Ameryce Środkowej, tak Chimu w Ameryce Południowej składali najwięcej ofiar z ludzi. I równie makabrycznie pozbawiali ich życia, podcinając gardła, wyrywając serca lub grzebiąc żywcem.

Do niedawna historycy uważali, że Chimú zabijali ludzi na ofiarę bogom tylko w obrębie miasta Chan-Chan, jednak podczas wykopalisk archeologicznych na peruwiańskim wybrzeżu odkryto grób, który skrywał kości 42 dzieci w wieku od 6 do 8 lat oraz 76 zwierząt (lam lub alpak). Dzieci uśmiercono, wyrywając im serca. Na innych wykopaliskach, w pobliżu nadmorskiego miasta Chiclayo, znaleziono z kolei szczątki 33 dziewcząt w wieku około 15 lat, a w pobliżu miasta Huarmey natrafiono na szczątki 200 rybaków z sercami przebitymi nożem. Mieli oni związane ręce i nogi. W pobliżu pozostawiono naczynia z ziarnem i napojami, a także rybacką sieć i inne przedmioty codziennego użytku.  Te i inne jeszcze odkrycia spowodowały, ze badacze doszli do wniosku, iż Chimu na obszarze całego swojego państwa uśmiercali rybaków, dzieci, a nawet ciężarne kobiety ku czci Księżyca i Oceanu.

Chimu zbudowali imponujące fortyfikacje. Odkryty w 1932 roku mur Mayao o trzymetrowej wysokości i szerokości 4,5 m., ciągnął się na długości 65 km - od gór aż do oceanu. Stało przy nim aż 50 warowni. Poczucie bezpieczeństwa okazało się jednak złudne.


W XII/XIII wieku, czyli w okresie wzrastającej potęgi państwa Chimu, wokół Cusco powstało nieduże państwo Inków. Był to lud stosunkowo prymitywny, ale bardzo wojowniczy, który stopniowo zaczął sobie podporządkowywać coraz to nowe terytoria, by w połowie XV wieku sięgnąć także po obszary należące do Chimu. Armia Chimu uległa armii inkaskiej, a najeźdźcy nie tylko obłowili się bogatymi łupami, ale także zabrali do swojej stolicy - Cusco tysiące rękodzielników znających się na wyrobie broni, ceramiki czy klejnotów. Inkowie bardzo szybko przejęli też kulturę i ceremoniał dworski Chimu. Można więc powiedzieć, że dzięki temu podbojowi dokonał się w ich kulturze prawdziwy przełom cywilizacyjny.

Wiedza Inków nie dorównała nigdy osiągnięciom cywilizacji Azteków czy Majów, ale za to w zorganizowaniu niezwykle sprawnie działającego państwa nie mieli sobie równych. W czasie, kiedy do Ameryki przybyli hiszpańscy konkwistadorzy, imperium Inków było prawdziwą potęgą. Obejmowało prawie całe wybrzeże Pacyfiku wzdłuż Andów i tereny Peru i Boliwii w głębi kontynentu i liczyło sobie ponad 12 milionów mieszkańców. Ślady tej ekspansji pozostały do dziś, bo język keczua jest drugim językiem państwowym w Peru i posługuje się nim ponad 80% Indian andyjskich.

Inkowie zajmowali się głównie rolnictwem i hodowlą alpak oraz lam. Uprawiali kukurydzę, ziemniaki, trzcinę cukrową, bawełnę i kokę. Nie znali pieniądza, nie posiadali też niewolników, ale wprowadzili podatek zwany mita, który polegał na cyklicznym przymusie pracy przy budowie różnych obiektów. Dzięki niemu pokryli kraj siecią dróg, liczącą ponad 24 tys. kilometrów, które jednak nie służyły do transportu towarów, ale do przemieszczania wojsk oraz przesyłania wiadomości. Mieli bowiem swoiście zorganizowaną, bardzo sprawną i szybką „pocztę kurierską”. W tym celu przy drogach pobudowano co 2-3 kilometry specjalne posterunki, w których czekali biegacze dostarczający wiadomości od stacji do stacji, niejako na zasadach sztafety, która w ciągu dnia potrafiła pokonać nawet 240 kilometrów. Wzdłuż dróg pobudowano także wielkie magazyny wypełnione żywnością dla przemieszczającej się armii.

Władcy Inków sprawowali władzę absolutną, byli otoczeni wielkim przepychem i czczeni jako synowie boga. Pochodzili z dynastii wywodzonej bezpośrednio od boga słońca Inti. Również kapłani i najwyżsi dygnitarze musieli wywodzić się z tej właśnie rodziny. Nie istniała możliwość „zrobienia kariery” dla kogoś spoza niej. Inkowie stworzyli specyficzną strukturę zarządzania państwem i sprawowania kontroli nad poddanymi. Oprócz władcy, rządy sprawowali czterej wicekrólowie, którym podlegali naczelnicy, z których każdy miał pod bezpośrednią kontrolą 10 rodzin, dbając o podział pracy i plonów pośród nich.

Stolicą imperium inkaskiego było Cusco, ale najciekawszym i najbardziej zagadkowym miastem Inków jest, położone wysoko górach i niewidoczne z dołu, miasto zwane Machu Picchu, które z nieznanych powodów zostało opuszczone niedługo przed przybyciem do Ameryki Hiszpanów, którzy pod dowództwem Francisco Pizarro rozkradali i niszczyli inne inkaskie miasta.  Hiszpanie jednak nie dowiedzieli się o istnieniu Machu Picchu. Pozostało nieodkryte przez następne 400 lat, dzięki czemu jest dzisiaj najlepiej zachowanym zabytkiem kultury Inków.

W państwie Inków nie składano ofiar z ludzi na taką skalę, jak miało to miejsce w Ameryce Środkowej. Głównemu ich bóstwu Inti wystarczały bowiem ofiary z lam i alpak oraz z ziemi przekazywanej kapłanom. Nie znaczy to jednak, że Inkowie nie dokonywali w ogóle mordów rytualnych. Co więcej, poświęcali w tych ceremoniach nie życie obcych jeńców, ale własnych, inkaskich dzieci. Rytuał ten wiązał się ze świętem capacocha. Ofiary z dzieci były składane wysoko w górach. Z tego powodu znaleziska mumii inkaskich mają dużą wartość poznawczą, bo ciała ulegały zamrożeniu i proces mumifikacji dokonywał się sposobem całkowicie naturalnym, w wysokogórskim klimacie, co sprawiło, iż są doskonale zachowane. Ofiary były odurzane dużą ilością alkoholowego napoju tzw. chichy,  co eliminowało strach i ból, a następnie uśmiercane przez uduszenie sznurem, uderzenie pałką w głowę lub umierały same na skutek wychłodzenia organizmu. Nie praktykowano ofiar masowych.

Wybraną ofiarę z jego rodzinnej miejscowości odprowadzał uroczysty orszak do Cusco, gdzie odbywały się kolejne uroczystości, by ostatecznie odprowadzić dziecko w kolejnym uroczystym orszaku wraz z kapłanami i rodziną w miejsce w górach, gdzie ofiara miała być złożona. Wiele wskazuje na to, że ofiarę traktowano jak prawdziwego wybrańca bogów, więc dostąpić takiego traktowania mogły jedynie dzieci szlachetnie urodzone, czyli  z najwyższych rodów inkaskich - królewskich lub książęcych. Prawdopodobnie też te ofiary były składane jedynie wtedy, gdy następowały wyjątkowe okoliczności, uznawane za zagrażające bytowi społeczności inkaskiej - takiej jak susze, zaćmienia, klęski żywiołowe, a być może także śmierć władcy.


 
EPILOG...

Francisco Pizarro, który podbił imperium Inków, dorobił się olbrzymiej fortuny. Już tylko sam okup za podstępnie uwięzionego Atahualpę - pechowego trzynastego władcę Inków, wyniósł ponad 6 ton złota i ponad 11 ton srebra. Atahualpie to jednak nie pomogło. Ten, który wcześniej deklarował mu przyjaźń, po zdobyciu okupu i tak posłał go na śmierć. Jednak swoim bogactwem i stanowiskiem gubernatora cieszył się zaledwie przez kilka lat. W 1541 roku został zabity przez hiszpańskich spiskowców, którzy zapragnęli odebrać mu władzę i złoto.
Mało znaną ciekawostką jest fakt, że Pizarro był kuzynek Hernanda Corteza, zdobywcy Meksyku.

Po podbiciu Meksyku, Cortez zorganizował jeszcze jedną wyprawę do Gwatemali i Hondurasu, a w 1540 roku wrócił do Hiszpanii. Jego zasługi dla królestwa,  na skutek różnych dworskich intryg nieprzychylnych mu osób,  nie zostały jednak odpowiednio wynagrodzone. Nie miał nawet szansy na przedstawienie swoich roszczeń królowi. Przez siedem lat czekał na audiencję i nigdy jej nie uzyskał. Zmarł w 1947 roku w zapomnieniu i z poczuciem niedocenienia.