W czerwcu 1946 roku Brytyjczycy utworzyli dla polskich żołnierzy na Zachodzie Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia.
W obliczu kolejnych raportów brytyjskiej ambasady w Warszawie trafnie podkreślających, iż rządzącym w Polsce komunistom bardziej zależy na zlikwidowaniu PSZ niż na powrocie żołnierzy polskich do kraju, min. Bevin zrezygnował z pierwotnego wezwania żołnierzy PSZ do powrotu do kraju i „pouczenia o charakterze zdecydowanie zniechęcającym, jeśli idzie o perspektywy na przyszłość, dla tych, którzy nie powrócą”. Na początku kwietnia na pierwszym posiedzeniu ww. Komitetu do Spraw PSZ zadecydowano o utworzeniu Korpusu Rozmieszczenia, dowodzonego przez brytyjskich oficerów.
W dniach 20-21 maja 1946 roku odbyły się dwa posiedzenia polskiej Rady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta Władysława Raczkiewicza, w trakcie których postanowiono o wysłaniu do min. Bevina wspólnego oświadczenia postulujące utrzymanie PSZ do momentu wyłonienia demokratycznego rządu w Polsce oraz zakończenia się powojennej konferencji pokojowej, która miała rozpocząć się w Paryżu w sierpniu 1946 roku.
W dniu 21 maja 1946 roku na spotkaniu w brytyjskim MSZ poinformowano grupę polskich generałów o utworzeniu Korpusu Rozmieszczenia oraz rozpoczęciu przeniesienia II Korpusu z Włoch na Wielkiej Brytanii. Gen. Anders zwrócił się z prośbą, aby „2 Korpus, który jest znacznie większy od korpusu brytyjskiego i w rzeczywistości stanowi jak gdyby wielką rodzinę lub małe państwo – został przeniesiony do Wielkiej Brytanii w swej nienaruszonej strukturze organizacyjnej i ażeby przejście do Korpusu Rozmieszczenia zaczęło się wtedy, kiedy cały personel 2 Korpusu znajdzie się w Wielkiej Brytanii”. Min. Bevin odpowiedział, iż przyjęcie tej propozycji „uniemożliwiłoby wchłanianie żołnierzy do życia cywilnego. Wartość obecnego planu polega właśnie na tym, że umożliwia stopniowe przechodzenie żołnierzy do pracy cywilnej”. Po wielogodzinnej dyskusji warunki te zostały zaakceptowane przez polską stronę, która jednocześnie sprzeciwiła się masowemu przyjmowaniu obywatelstwa brytyjskiego przez zdemobilizowanych polskich żołnierzy oraz ich wstępowaniu do obcych sił zbrojnych.
W opublikowanym w dniu 24 maja 1946 roku oświadczeniu rząd RP podkreślił, iż „decyzja rozwiązania Polskich Sił Zbrojnych uderza w pierwszym rzędzie w bohaterski 2 Korpus WP we Włoszech. Korpus ten, który pod dowództwem gen. Władysława Andersa zdobył Monte Cassino i Ankonę, przełamał linię Gotów i wkroczył zwycięsko do Bolonii, pierwszy ma przestać istnieć. Ma to szczególnie tragiczną wymowę”.
Dowódca II Korpusu poinformował swoich żołnierzy o tych decyzjach w rozkazie z 29 maja 1946 roku. Podkreślił w nim, iż „rzeczą moją, waszego dowódcy, nie jest i nie może być łagodzenie twardego znaczenia tej decyzji. Demobilizacja znaczy bowiem, że (…) 2 Korpus ma być jako całość bojowa rozwiązany (…) Pójdziemy z ziemi włoskiej poprzez ziemię brytyjską, a jutro nie wiadomo poprzez jaki szlak do Polski takiej, o jaką walczyliśmy, do Polski prawdziwej, której żadne serce polskie nie wyobraża sobie bez Lwowa i Wilna. Z drogi tej, która jest naszą drogą historyczną, nie zejdziemy”.
Pierwsze oddziały 2 Korpusu zaczęły w końcu czerwca 1946 roku przybywać do Wielkiej Brytanii. Początkowo planowano ich przewozić na ORP „Błyskawicy”, jednak w dniu 28 maja 1946 roku Brytyjczycy przekazali okręt rządowi w Warszawie. W tej sytuacji w operacji wzięły udział okręty Royal Navy.
Ostatecznie Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia został utworzony na mocy dekretu podpisanego przez króla Jerzego VI w dniu 24 czerwca 1946 roku, z mocą obowiązującą wstecznie od 1 czerwca tego roku. Do Korpusu mogli wstępować polscy żołnierze, którzy rozpoczęli służbę w PSZ najpóźniej do końca maja 1945 roku. W ten sposób prawo wstąpienia do PKPR uzyskali jeńcy wojenni oraz żołnierze przymusowo wcieleni do Wehrmachtu. W tej kategorii nie mieścili się, o co mocno zabiegała strona polska, wzięci do niewoli żołnierze wojny 1939 roku oraz Armii Krajowej. Pozostawiono im jednak prawo indywidualnego ubiegania się o wstąpienie do Korpusu.
W momencie wstąpienia do Korpusu polscy żołnierze stawali się członkami British Army i podlegali wszelkim brytyjskim przepisom wojskowym. Polscy żołnierze mieli służyć (bez broni) w Korpusie przez dwa lata, w czasie których mieli zostać przeszkoleni zawodowo, aby móc potem znaleźć pracę. Korpus gwarantował też Polakom naukę języka angielskiego. Członkowie Korpusu mieli początkowo mieszkać w obozach wojskowych, aby potem znaleźć inne pomieszczenia i połączyć się z rodzinami. Po skończeniu służby mieli do wyboru cztery możliwości: powrót do kraju, wstąpienie do British Army, emigracja do innych państw oraz pozostanie na Wyspach Brytyjskich i praca w zawodach cywilnych.
Werbunek do PKPR rozpoczął się we wrześniu 1946 roku. Inspektorem generalnym Korpusu został szef Sztabu Głównego WP gen. Stanisław Kopański. Jednocześnie brytyjskie Ministerstwo Wojny przyznało gen. Andersowi jako b. dowódcy 2 Korpusu odpowiednie uposażenie finansowe. Prezydent Raczkiewicz mianował gen. Andersa Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych.
W dniu 3 czerwca 1946 roku gen. Kopański zwrócił się do żołnierzy PSZ zachęcając ich do wstępowania do Korpusu Rozmieszczenia. W wydanym rozkazie wskazywał, iż „z chwilą obecną, gdy dalsza służba pod bronią na obczyźnie stała się niemożliwa, obecna forma organizacyjna i przeznaczenie PKPR wydają się względnie najlepszym rozwiązaniem, zapewniającym przyszłość tym żołnierzom i ich rodzinom, którzy w obecnych warunkach nie wracają do Kraju” . Jednocześnie wyjaśniał, iż „służby w PKPR nie uważamy za służbę w obcych siłach zbrojnych, ponieważ zadaniem tego Korpusu jest przygotowanie do życia cywilnego, osiedlenia i zatrudnienia, a nie przygotowanie do spełnienia zadań wojennych”.
Jakkolwiek gen. Anders energicznie zachęcał swych żołnierzy do wstępowania do Korpusu, to ok. 8% polskich żołnierzy odrzuciło propozycję wejścia do PKPR. Brytyjczycy zagrozili im przeniesieniem do obozów wojskowych w Niemczech jako displaced persons, w razie ponownego odrzucenia wstąpienia do Korpusu.
Ostatecznie Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia przyjął 102 368 osób (wedle innych danych 114.000), spośród których 64 700 zostało zatrudnionych na Wyspach Brytyjskich, do kraju powróciło 8111 osób, wyjechało za granicę 8150 osób, a wstąpiło do armii brytyjskiej, rozpoczęło studia lub zmarło 1723 osoby. Do dalszego rozmieszczenia pozostało 19 684 żołnierzy.
Z kolei wedle danych rządu RP na emigracji w Wielkiej Brytanii pozostało 90 tysięcy żołnierzy, w Niemczech 30 tysięcy, we Francji 22 tysiące, w Belgii 7,5 tysiąca, w Holandii 3 tysiące, w Stanach Zjednoczonych 1,6 tysięcy, w Kanadzie 7 tysięcy, w Argentynie 7,5 tysiąca, a pozostałych państwach Ameryki Południowej ponad 1 tysiąc osób. Łącznie było to 170 tysięcy osób, które nie powróciły do kraju.
Powracających do kraju, wbrew szumnym zapowiedziom komunistów, nie czekała praca i spokój, ale represje i prześladowania. Wojskowa bezpieka traktowała wszystkich oficerów PSZ jako potencjalnych wrogów i prowadziła w stosunku do nich sprawy agenturalnego rozpoznania. Wielu spośród nich zostało aresztowanych, stanęło przed sądem i zostało skazanych pod różnymi, absurdalnymi zarzutami.
Najgorszy los spotkał tych żołnierzy, który wrócili na tereny przyłączone po 1945 roku do Związku Sowieckiego. Początkowo władze sowieckie pozwalały im na połączenie z rodzinami, wkrótce przystąpiono do represji. I tak w kwietniu 1951 roku sowieckie Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego rozpoczęło masowe aresztowania oraz wywózki b. żołnierzy PSZ na Zachodzie wraz ich rodzinami do obwodu irkuckiego. Przy okazji przymusowego przesiedlenia konfiskowano im cały majątek oraz pozbawiono wszelkich „obcych” odznaczeń wojskowych. W sumie tylko z terenu sowieckiej Białorusi zesłano do obwodu irkuckiego ponad 4 tysiące osób.
Wybrana literatura:
W. Anders – Bez ostatniego rozdziału.
II Korpus Polski w kampanii włoskiej i losy jego żołnierzy po wojnie
J. Radomski – Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach 1945-1951
J. Sobiech – II Korpus Polski we Włoszech w latach 1945-1946
Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990
J. Linowski – Trudne powroty. Losy żołnierzy polskich na Zachodzie 1945-1949
M. Nurek – Gorycz Zwycięstwa: los polskich sił zbrojnych na Zachodzie po II wojnie światowej 1945-1949
Img." http://www.desa.art.pl/?pozycja=4682%C2%A0%C2%A0%C2%A0 @kot
W obliczu kolejnych raportów brytyjskiej ambasady w Warszawie trafnie podkreślających, iż rządzącym w Polsce komunistom bardziej zależy na zlikwidowaniu PSZ niż na powrocie żołnierzy polskich do kraju, min. Bevin zrezygnował z pierwotnego wezwania żołnierzy PSZ do powrotu do kraju i „pouczenia o charakterze zdecydowanie zniechęcającym, jeśli idzie o perspektywy na przyszłość, dla tych, którzy nie powrócą”. Na początku kwietnia na pierwszym posiedzeniu ww. Komitetu do Spraw PSZ zadecydowano o utworzeniu Korpusu Rozmieszczenia, dowodzonego przez brytyjskich oficerów.
W dniach 20-21 maja 1946 roku odbyły się dwa posiedzenia polskiej Rady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta Władysława Raczkiewicza, w trakcie których postanowiono o wysłaniu do min. Bevina wspólnego oświadczenia postulujące utrzymanie PSZ do momentu wyłonienia demokratycznego rządu w Polsce oraz zakończenia się powojennej konferencji pokojowej, która miała rozpocząć się w Paryżu w sierpniu 1946 roku.
W dniu 21 maja 1946 roku na spotkaniu w brytyjskim MSZ poinformowano grupę polskich generałów o utworzeniu Korpusu Rozmieszczenia oraz rozpoczęciu przeniesienia II Korpusu z Włoch na Wielkiej Brytanii. Gen. Anders zwrócił się z prośbą, aby „2 Korpus, który jest znacznie większy od korpusu brytyjskiego i w rzeczywistości stanowi jak gdyby wielką rodzinę lub małe państwo – został przeniesiony do Wielkiej Brytanii w swej nienaruszonej strukturze organizacyjnej i ażeby przejście do Korpusu Rozmieszczenia zaczęło się wtedy, kiedy cały personel 2 Korpusu znajdzie się w Wielkiej Brytanii”. Min. Bevin odpowiedział, iż przyjęcie tej propozycji „uniemożliwiłoby wchłanianie żołnierzy do życia cywilnego. Wartość obecnego planu polega właśnie na tym, że umożliwia stopniowe przechodzenie żołnierzy do pracy cywilnej”. Po wielogodzinnej dyskusji warunki te zostały zaakceptowane przez polską stronę, która jednocześnie sprzeciwiła się masowemu przyjmowaniu obywatelstwa brytyjskiego przez zdemobilizowanych polskich żołnierzy oraz ich wstępowaniu do obcych sił zbrojnych.
W opublikowanym w dniu 24 maja 1946 roku oświadczeniu rząd RP podkreślił, iż „decyzja rozwiązania Polskich Sił Zbrojnych uderza w pierwszym rzędzie w bohaterski 2 Korpus WP we Włoszech. Korpus ten, który pod dowództwem gen. Władysława Andersa zdobył Monte Cassino i Ankonę, przełamał linię Gotów i wkroczył zwycięsko do Bolonii, pierwszy ma przestać istnieć. Ma to szczególnie tragiczną wymowę”.
Dowódca II Korpusu poinformował swoich żołnierzy o tych decyzjach w rozkazie z 29 maja 1946 roku. Podkreślił w nim, iż „rzeczą moją, waszego dowódcy, nie jest i nie może być łagodzenie twardego znaczenia tej decyzji. Demobilizacja znaczy bowiem, że (…) 2 Korpus ma być jako całość bojowa rozwiązany (…) Pójdziemy z ziemi włoskiej poprzez ziemię brytyjską, a jutro nie wiadomo poprzez jaki szlak do Polski takiej, o jaką walczyliśmy, do Polski prawdziwej, której żadne serce polskie nie wyobraża sobie bez Lwowa i Wilna. Z drogi tej, która jest naszą drogą historyczną, nie zejdziemy”.
Pierwsze oddziały 2 Korpusu zaczęły w końcu czerwca 1946 roku przybywać do Wielkiej Brytanii. Początkowo planowano ich przewozić na ORP „Błyskawicy”, jednak w dniu 28 maja 1946 roku Brytyjczycy przekazali okręt rządowi w Warszawie. W tej sytuacji w operacji wzięły udział okręty Royal Navy.
Ostatecznie Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia został utworzony na mocy dekretu podpisanego przez króla Jerzego VI w dniu 24 czerwca 1946 roku, z mocą obowiązującą wstecznie od 1 czerwca tego roku. Do Korpusu mogli wstępować polscy żołnierze, którzy rozpoczęli służbę w PSZ najpóźniej do końca maja 1945 roku. W ten sposób prawo wstąpienia do PKPR uzyskali jeńcy wojenni oraz żołnierze przymusowo wcieleni do Wehrmachtu. W tej kategorii nie mieścili się, o co mocno zabiegała strona polska, wzięci do niewoli żołnierze wojny 1939 roku oraz Armii Krajowej. Pozostawiono im jednak prawo indywidualnego ubiegania się o wstąpienie do Korpusu.
W momencie wstąpienia do Korpusu polscy żołnierze stawali się członkami British Army i podlegali wszelkim brytyjskim przepisom wojskowym. Polscy żołnierze mieli służyć (bez broni) w Korpusie przez dwa lata, w czasie których mieli zostać przeszkoleni zawodowo, aby móc potem znaleźć pracę. Korpus gwarantował też Polakom naukę języka angielskiego. Członkowie Korpusu mieli początkowo mieszkać w obozach wojskowych, aby potem znaleźć inne pomieszczenia i połączyć się z rodzinami. Po skończeniu służby mieli do wyboru cztery możliwości: powrót do kraju, wstąpienie do British Army, emigracja do innych państw oraz pozostanie na Wyspach Brytyjskich i praca w zawodach cywilnych.
Werbunek do PKPR rozpoczął się we wrześniu 1946 roku. Inspektorem generalnym Korpusu został szef Sztabu Głównego WP gen. Stanisław Kopański. Jednocześnie brytyjskie Ministerstwo Wojny przyznało gen. Andersowi jako b. dowódcy 2 Korpusu odpowiednie uposażenie finansowe. Prezydent Raczkiewicz mianował gen. Andersa Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych.
W dniu 3 czerwca 1946 roku gen. Kopański zwrócił się do żołnierzy PSZ zachęcając ich do wstępowania do Korpusu Rozmieszczenia. W wydanym rozkazie wskazywał, iż „z chwilą obecną, gdy dalsza służba pod bronią na obczyźnie stała się niemożliwa, obecna forma organizacyjna i przeznaczenie PKPR wydają się względnie najlepszym rozwiązaniem, zapewniającym przyszłość tym żołnierzom i ich rodzinom, którzy w obecnych warunkach nie wracają do Kraju” . Jednocześnie wyjaśniał, iż „służby w PKPR nie uważamy za służbę w obcych siłach zbrojnych, ponieważ zadaniem tego Korpusu jest przygotowanie do życia cywilnego, osiedlenia i zatrudnienia, a nie przygotowanie do spełnienia zadań wojennych”.
Jakkolwiek gen. Anders energicznie zachęcał swych żołnierzy do wstępowania do Korpusu, to ok. 8% polskich żołnierzy odrzuciło propozycję wejścia do PKPR. Brytyjczycy zagrozili im przeniesieniem do obozów wojskowych w Niemczech jako displaced persons, w razie ponownego odrzucenia wstąpienia do Korpusu.
Ostatecznie Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia przyjął 102 368 osób (wedle innych danych 114.000), spośród których 64 700 zostało zatrudnionych na Wyspach Brytyjskich, do kraju powróciło 8111 osób, wyjechało za granicę 8150 osób, a wstąpiło do armii brytyjskiej, rozpoczęło studia lub zmarło 1723 osoby. Do dalszego rozmieszczenia pozostało 19 684 żołnierzy.
Z kolei wedle danych rządu RP na emigracji w Wielkiej Brytanii pozostało 90 tysięcy żołnierzy, w Niemczech 30 tysięcy, we Francji 22 tysiące, w Belgii 7,5 tysiąca, w Holandii 3 tysiące, w Stanach Zjednoczonych 1,6 tysięcy, w Kanadzie 7 tysięcy, w Argentynie 7,5 tysiąca, a pozostałych państwach Ameryki Południowej ponad 1 tysiąc osób. Łącznie było to 170 tysięcy osób, które nie powróciły do kraju.
Powracających do kraju, wbrew szumnym zapowiedziom komunistów, nie czekała praca i spokój, ale represje i prześladowania. Wojskowa bezpieka traktowała wszystkich oficerów PSZ jako potencjalnych wrogów i prowadziła w stosunku do nich sprawy agenturalnego rozpoznania. Wielu spośród nich zostało aresztowanych, stanęło przed sądem i zostało skazanych pod różnymi, absurdalnymi zarzutami.
Najgorszy los spotkał tych żołnierzy, który wrócili na tereny przyłączone po 1945 roku do Związku Sowieckiego. Początkowo władze sowieckie pozwalały im na połączenie z rodzinami, wkrótce przystąpiono do represji. I tak w kwietniu 1951 roku sowieckie Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego rozpoczęło masowe aresztowania oraz wywózki b. żołnierzy PSZ na Zachodzie wraz ich rodzinami do obwodu irkuckiego. Przy okazji przymusowego przesiedlenia konfiskowano im cały majątek oraz pozbawiono wszelkich „obcych” odznaczeń wojskowych. W sumie tylko z terenu sowieckiej Białorusi zesłano do obwodu irkuckiego ponad 4 tysiące osób.
Wybrana literatura:
W. Anders – Bez ostatniego rozdziału.
II Korpus Polski w kampanii włoskiej i losy jego żołnierzy po wojnie
J. Radomski – Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach 1945-1951
J. Sobiech – II Korpus Polski we Włoszech w latach 1945-1946
Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990
J. Linowski – Trudne powroty. Losy żołnierzy polskich na Zachodzie 1945-1949
M. Nurek – Gorycz Zwycięstwa: los polskich sił zbrojnych na Zachodzie po II wojnie światowej 1945-1949
Img." http://www.desa.art.pl/?pozycja=4682%C2%A0%C2%A0%C2%A0 @kot
(1)