Na czele ZWZ (2)

Generał Kazimierz Sosnkowski opracował podstawowe zasady organizacji i działalności Związku Walki Zbrojnej.

    Komenda Główna ZWZ była z założenia centralnym aparatem dowodzenia całą organizacją konspiracyjną, która działała na terenie okupowanej Polski. Początkowo podlegało jej 6 Komend Obszarów w Kraju, a następnie skorygowano pierwotne założenia organizacyjne tworząc dwie komendy: okupacji niemieckiej i okupacji sowieckiej.

    Generał Sosnkowski i jego sztab opracowali podstawowe dokumenty, określające organizację i koncepcję działania ZWZ., w tym założeń powszechnego powstania zbrojnego w końcowym okresie wojny.

    Rozpoczynając prace nad zorganizowaniem ZWZ gen. Sosnkowski realnie oceniając możliwości łączności z Krajem oraz warunki konspiracji przyjął obliczony na dłuższy czas plan działania. Zakładał on ustalenie do połowy 1940 roku zasad organizacyjnych jednolitego kierownictwa ZWZ oraz stworzenie zasadniczych zrębów kadrowej organizacji wojskowej. W kolejnej fazie miała nastąpić rozbudowa organizacji wojskowej oraz rozpoczęcie przygotowań do zasadniczego zadania, jakim było powstanie przeciwko okupantom.

    Jednym z najistotniejszych zadań było nawiązanie i utrzymanie stałej łączności z Krajem. W tym celu w ścisłej współpracy z Oddziałem II Sztabu Naczelnego Wodza utworzono trzy Bazy – nr 1 „Romek” w Budapeszcie, nr 2 „Bolek” w Bukareszcie oraz nr 3 „Anna”  w Kownie.

    Wobec braku łączności radiowej w pierwszym okresie łączność z Krajem utrzymywana była za pośrednictwem kurierów oraz emisariuszy kursujących między okupowaną Polską a Francją. Gen. Sosnkowski  wraz ze swoimi współpracownikami opracował w grudniu 1939 roku szczegółową instrukcję „identyfikacji, odprawy oraz przyjmowania emisariuszy, kurierów i gońców”, która została zatwierdzona przez Ministerstwo Obrony Narodowej. Emisariusze i kurierzy legitymować się mieli specjalnymi znakami rozpoznawczymi, które co pewien czas ulegały zmianie. Na początku były nim agrafki biała i czarna, umieszczone pod klapami marynarki. Ponadto emisariusze na pytanie przyjmującego mieli mówić, iż „przybywają od Pana Jana” i okazać kartkę papieru, na której narysowane były w szeregu trzy gwiazdki (dwie czarne i jedna czerwona na środku). Instrukcja precyzowała także zasady tajnej ewidencji emisariuszy i kurierów. Obowiązek prowadzenia dokumentacji kuriera lub emisariusza spoczywał na Kierowniku danej okupacji.

   W okresie „francuskim” wysłano do Kraju 22 kurierów i emisariuszy, z których zaledwie jeden wycofał się. Pozostali bez kłopotu dotarli do Kraju. Jednocześnie przyjęto 15 kurierów wysłanych z Kraju. Przeciętny czas trwania kurierów wahał się od 4 do 6 tygodni w obie strony.

    Znaczna część korespondencji prowadzona była za pośrednictwem ww. Baz, które były pośrednimi ogniwami łączności między Komendą Główną a Krajem. Korespondencja ta wysyłana była oficjalnie przez Oddział II Sztabu Naczelnego Wodza  za pośrednictwem poczty dyplomatycznej.   

    Niezależnie od tej formy łączności zainicjowano prace nad nawiązaniem łączności radiowej, uruchamiając w marcu 1940 roku sieć radiową dzieląca się na sieć pozakrajową (Centrala – Bazy) oraz sieć krajową.  W okresie od marca do czerwca 1940 roku wysłano do Baz 191 telegramów, odbierając od nich 211 depesz. Wszystkie oczywiście były szyfrowane. Budowa tej sieci oparta była na uruchomionej przez Oddział II Sztabu NW w końcu stycznia 1940 roku radiostacji „Regina” oraz powstałej w kwietniu radiostacji „Angers”. Ze względu na słabą moc radiostacji łączność z Krajem prowadzono za pośrednictwem placówek radiowych w Budapeszcie i Bukareszcie.

    Równocześnie rozpoczęto prace nad łącznością lotniczą z Krajem. Prowadzone one były przez dwóch oficerów KG ZWZ – kpt Jana Górskiego i kpt Macieja Kalenkiewicza, którzy opracowali instrukcję „użycia lotnictwa dla łączności i transportów wojskowych drogą powietrzną do Kraju oraz dla wsparcia powstania”.

   Prace nad łącznością lotniczą z Krajem związane były z przygotowaniem koncepcji powstania powszechnego. Pierwsza konferencja w ZWZ na temat przyszłego powstania odbyła się już w grudniu 1939 roku, wkrótce po przybyciu do Paryża płk Stanisława Sosabowskiego. Biorąc pod uwagę ówczesną sytuację militarno-polityczną uważano, iż nie ma sprzyjających warunków do podjęcia w najbliższym czasie tego typu walki zbrojnej w Kraju.

   Z inicjatywy gen. Sosnkowskiego doszło do zorganizowania na przełomie maja i czerwca 1940 roku tzw. Konferencji Belgradzkiej, w trakcie której doszło do bezpośredniego spotkania przedstawicieli oficerów KG z przedstawicielami obu okupacji oraz Komendantami Baz.

    W styczniu 1940 roku rozpoczęto wydawanie Komunikatu Informacyjnego „Naród, Rząd i Wojsko”, który od marca połączono z „Biuletynem Informacyjnym”. Redaktorem naczelnym pisma został ppłk Kazimierz Ryziński. Wobec trudności z dostarczaniem pisma do Kraju rozważano użycie do kolportażu samolotów, jednak klęska Francji przekreśliła te plany.

   Na początku czerwca 1940 roku do KG ZWZ przydzielony został ppł. Kazimierz Iranek-Osmecki „z przeznaczeniem zorganizowania i objęcia kierownictwa – nie istniejącego dotąd – referatu informacyjno-wywiadowczego”.

    Wkrótce po wybuchu wojny francusko-niemieckiej gen. Sosnkowski zarządził podział akt sztabu KG na dwie kategorie – przeznaczone do zniszczenia oraz niezbędne do zachowania. Jednocześnie opracował szczegółowy plan ewakuacji sztabu KG ZWZ oraz zapewnienia środków finansowych dla ZWZ w Kraju oraz Baz. W obliczu klęski Francji w połowie czerwca 1940 roku doszło do ewakuacji sztabu z Angers do Libourne, a stamtąd do Wielkiej Brytanii.

    W dniu 29 czerwca 1940 roku w Londynie gen. Sosnkowski podpisał rozkaz organizacyjny, na mocy którego „w związku z wytworzonymi trudnościami bezpośredniego kierowania organizacją ZWZ z terenu Anglii, Naczelny Wódz zdecydował utworzyć Komendę Główną ZWZ w Kraju. Wobec powyższego sztab dotychczasowej Kmdy ZWZ zostaje z dniem 29 czerwca 40 rozwiązany, a w jego miejsce zostaje utworzony przy Sztabie Gł. Naczelnego Wodza Samodzielny Wydział Krajowy”.

   Następnego dnia gen. Sosnkowski wysłał depeszę do gen. Stefana Roweckiego informującą o mianowaniu go Komendantem Głównym ZWZ. W depeszy stwierdził, iż „oceniając realnie wytworzone warunki Naczelny Wódz na mój wniosek uznał konieczność ustanowienia Komendy Głównej ZWZ w Kraju i  zamianował generała Rakonia Komendantem Głównym ZWZ, pozostawiając mi jako swemu zastępcy na stanowisku Naczelnego Wodza i Premiera ogólne kierownictwo wojskową pracą niepodległościową”.

   Jednocześnie z formalną likwidacją Komendy Głównej ZWZ na obczyźnie, gen. Sosnkowski ustalił organizację Samodzielnego Wydziału Krajowego, którego szefem został płk. Marian Smoleński. Wraz z nim pracowało jeszcze 9 oficerów: płk Demel, ppłk Sobociński, ppłk Iranek-Osmecki, mjr Kwieciński, kpt Chocianowicz, kpt Jaźwiński, por. Jagiełło, ppor. Różański oraz płk August Fieldorf pozostający formalnie w rezerwie personalnej.

   Generał Kazimierz Sosnkowski pozostał nadal odpowiedzialny za wojskową prace niepodległościową w Kraju, a gen. Sikorski nadal tytułował w oficjalnej korespondencji Komendantem Głównym ZWZ. Między innymi w piśmie ze stycznia 1941 roku stwierdzał, iż „jednolitość dowództwa sił pozakrajowych i ZWZ jest konieczna i zapewniona przez bezpośrednią podległość Pana Generała – jako Komendanta Głównego ZWZ – mnie jako Naczelnemu Wodzowi”.

   Po złożeniu przez gen. Sosnkowskiego w lipcu 1941 roku – na znak protestu wobec podpisania układu Sikorski-Majski - dymisji ze stanowiska ministra, Sikorski oficjalnie zwolnił go „z funkcji Komendanta Głównego ZWZ”, stwierdzając, iż „funkcję tę przejmuję osobiście”.

   Sikorski dopiero 23 sierpnia 1941 roku powiadomił gen. Roweckiego o zwolnieniu gen. Sosnkowskiego ze stanowiska Komendanta Głównego i podporządkowaniu sobie bezpośrednio organizacji ZWZ w Kraju. W stosunku do gen. Roweckiego użył określenia Komendant Organizacji ZWZ w Kraju, co było zaskakujące wobec formalnego mianowania go Komendantem Głównym ZWZ już 30 czerwca 1940 roku.

   Pomimo odsunięcia gen. Sosnkowskiego od pracy wojskowej w Kraju czuł się on nadal za nią odpowiedzialny, o czym świadczy np. list do gen. Klimeckiego - szefa Sztabu NW z września 1941 roku, w którym napisał, iż „czuję się w obowiązku zwrócić uwagę Pana Generała na pewne zasadnicze sprawy, których niewłaściwe ustawienie tutaj na emigracji może mieć złe następstwa dla Organizacji Wojskowej, walczącej w ciężkich warunkach pracy konspiracyjnej.”

   W liście pożegnalnym do gen. Roweckiego, dostarczonym nieoficjalna drogą, gen. Sosnkowski, doceniając ogrom pracy wykonanej przez żołnierzy ZWZ, ze smutkiem stwierdzał, iż „w toku ostatniego przesilenia zgłosiłem dymisję z Rządu, lecz pragnąłem utrzymać kierownictwo Waszą pracą i opiekę nad Wami. Stało się inaczej nad czym cierpię głęboko. Zgłosiłem na ręce Prezydenta gotowość udania się do Was do Kraju, lecz niestety Szef  Rządu ma inne plany co do mej osoby”.