Ucieczka prominenta (2)

W 1969 roku pułkownik Klemens Nussbaum uciekł wraz z rodziną do Izraela.
 
 
       W kilka tygodni po wojnie sześciodniowej (toczonej przez Izrael z państwami arabskimi), która stała się pretekstem do rozpętania przez ówczesne kierownictwo MON czystki antysemickiej, w lipcu 1967 roku zaproponowano mu przejście na znacznie mniej eksponowane stanowisko w systemie Obrony Terytorialnej Kraju. Po jego zdecydowanej odmowie został  skierowany na komisję lekarską, która stwierdziła jego niezdolność do służby zawodowej w czasie pokoju.
 
 
         Ostatecznie został przeniesiony do rezerwy w październiku 1967 roku. Podjął pracę w redakcji działu popularnego „Expressu Wieczornego”, z którego został zwolniony w grudniu 1968 roku.
 
 
        Równocześnie w czerwcu 1968 roku jego żonę – Stanisławę Zawadecką-Nussbaum, pozbawiono wszystkich stanowisk, w tym w Lidze Kobiet . Wedle późniejszej relacji, przedstawionej w audycji Radia Wolna Europa „w historycznej chwili walki z syjonizmem (…) padła pod adresem Zawadeckiej cała wiązanka oskarżeń: że nie potępiła agresji izraelskiej, że sparaliżowała sekcję solidarności z kobietami arabskimi, że syn Zawadeckiej miał kolportować nieprawomyślne ulotki, że dopuścić miała do wystąpień redakcji pisma „Zwierciadło” i „Ty i ja” w obronie Kołakowskiego. (…) Rozpaczliwa obrona na nic się nie zdała. Zawadecką odsunięto od wszystkich funkcji” .
 
 
        Nussbaumowie mogli służyć za dobry przykład uformowania przez komunistyczne władze nowych elit. Pozbawienie ich stanowisk i przywilejów wywołało rozgoryczenie i poczucie krzywdy, co wpłynęło na zmianę stosunku do PRL. Ta przemiana znalazła odzwierciedlenie w donosach tajnego współpracownika SB o pseudonimie „Rajski”, który  od 1968 roku rozpracowywał syna Nussbauma – Jerzego, osiemnastoletniego wówczas studenta, który brał udział w tzw. wydarzeniach marcowych. W jednym z donosów opisywał stosunek młodego Nussbauma do sytuacji w kraju:   „Jerzy twierdził, iż w Polsce panuje antysemityzm. Ojciec (…) po zwolnieniu z wojska rozpoczął pracę (…) w „Ekspresie Wieczornym”. Jednak i stąd otrzymał wymówienie, gdyż jest Żydem. (…) Nussbaum potępiał interwencję wojskową Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, wyciągając analogię do agresji hitlerowskiej na Czechosłowację w 1938 r. ZSRR jest państwem imperialistycznym i faszystowskim. Gdyby w ZSRR i krajach satelickich przeprowadzić prawdziwe wolne wybory, to komuniści nie utrzymaliby się u władzy w ciągu 24 godzin. Są to wszystko reżimy totalitarne, dlatego Gomułka tak domagał się interwencji (…). Boi się on o własną władzę (…). Wie on, że jest w Polsce bardzo niepopularny. Wiele zmieniło się od października 1956 r. Dzisiaj Gomułka występuje przeciwko tym postępowym siłom, które go wyniosły do władzy. Swą antysemicką kampanią zaprzecza nawet tak uparcie przez siebie głoszonemu internacjonalizmowi”.
 
 
        Dzięki znajomości z Jerzym Nussbaumem-Zawadeckim, t.w. „Rajski” miał również możliwość poznać jego ojca. W donosie z lipca 1969 roku informował, iż „ w rozmowie ojciec Jerzego powiedział, że po marcu 1968 r. został zwolniony z funkcji zastępcy Komendanta Studium Wojskowego Politechniki Warszawskiej. Usunięto go, jak twierdzi, tylko dlatego, że jest Żydem. Wykorzystano pomarcową falę antysemityzmu. Po zwolnieniu krótko pracował w „Ekspresie Wieczornym”, skąd usunięto go, gdy naczelnym redaktorem został „antysemita” Sołuba. Zapytałem czy wśród oficerów można było odczuć nastroje antyżydowskie? W odpowiedzi twierdził, że w wyniku tych nastrojów zwolniono z wojska szereg oficerów pochodzenia żydowskiego. Czystkę tą rozpętała grupa zwolenników Moczara, która chciała doprowadzić gen. Grzegorza Korczyńskiego na stanowisko ministra Obrony Narodowej. Zamiar ten udał im się tylko częściowo, ponieważ był sprzeciw ze strony kierownictwa partii. (…) Nussbaum mówił, że z Polski nie zamierza emigrować”.
 
 
       Wbrew ostatniej deklaracji, Klemens Nussbaum  miał już zaplanowany wyjazd do Jugosławii, a stamtąd, przez Austrię, chciał przedostać się do Izraela. Przyspieszenie planów ucieczki związane było z zawiadomieniem o obowiązku stawienia się syna jesienią w jednostce wojskowej  w celu odbycia służby zasadniczej.
 
 
       W dniu 21 sierpnia 1969 roku Nussbaum wraz z żoną i synem (córka, zamężna z obywatelem Ghany, pozostała w Polsce) wyjechali na urlop wypoczynkowy do Jugosławii. Paszporty zostały im wydane dopiero po osobistej interwencji Stanisławy Zawadeckiej-Nussbaum. Miesiąc później – dzięki wsparciu Szymona Wiesenthala – szefa wiedeńskiego Centrum Dokumentacji,  przekroczyli granicę z Austrią i dotarli do Wiednia, a w grudniu 1969 roku wyjechali do Izraela.
 
 
       Po ich ucieczce MSW wszczęło śledztw, następnie w czerwcu 1970 roku przedstawiono Klemensowi Nussbaumowi i jego żonie zarzuty z art. 132 kodeksu karnego z 19 kwietnia 1969 roku. Jednakże, z uwagi na fakt, że Nussbaumowie przebywali za granicą, prokurator Bardonow wydał postanowienie o zawieszeniu dochodzenia. Ostatecznie ze względu na przedawnienie przestępstwa śledztwo przeciw Nussbaumom umorzono w listopadzie 1981 roku. Jednocześnie we wrześniu 1970 roku Nussbaum został pozbawiony stopnia oficerskiego „z powodu braku wartości moralnych”  i zdegradowany do szeregowca.
 
 
       Nussbaumowie zamieszkali w Nazarecie, Klemens podjął  pracę w piekarni, a od 1971 roku, po otrzymaniu stypendium doktoranckiego, równolegle zajmował się działalnością naukową.
 
 
      W 1977 roku Klemens Nussbaum obronił na Uniwersytecie Telawiwskim rozprawę doktorską pt. „Udział Żydów w organizacji i działaniach bojowych Armii Polskiej w ZSRR”. Stała się ona podstawą książki wydanej w 1977 roku.  Już we wstępie napisał, iż Żydzi „wnieśli wybitny wkład w prace nad formowaniem i rozwojem armii oraz realizację zleconych jej zadań”. Zwracał również uwagę na późniejsze dążenia komunistów, którzy  „posługując się selektywnie dobranymi faktami, półprawdami lub zgoła fałszerstwami,  próbują zaprezentować nową wersję dziejów Wojska Polskiego, eliminując niemal całkowicie rolę Żydów ”. Nussbaum stwierdzał również, że żydowscy komuniści stali na wyższym poziomie edukacji i świadomości klasowej od ówczesnych polskich komunistów, którzy zawdzięczali tym pierwszym o wiele więcej, aniżeli chcieli przyznać.
 

       Nussbaum pozostał komunistą – bronił w swej pracy zasadności wprowadzenia w Polsce rządów komunistycznych, występując jedynie przeciwko tym „wypaczeniom”, które uderzały w Żydów.
 
 
       We wrześniu 1980 roku wyjechał, wraz z żoną, do Republiki Federalnej Niemiec, gdzie został  sekretarzem gminy żydowskiej w Akwizgranie. Zmarł w dniu 9 kwietnia 1989 roku w Kolonii. Jego żona zmarła w tym samym mieście w 2012 roku.
 
 
 
 
Wybrana literatura:
 
P. Benken – zawiedziony i niedoceniony. Historia ucieczki pułkownika Klemensa Nussbauma do Izraela 1969 r.
 
K. Nussbaum – Historia złudzeń. Żydzi w Armii Polskiej w ZSRR 1943-1945
 
T. Mołdawa - Ludzie władzy 1944–1991
 
T. Pióro - Ucieczki oficerów Ludowego Wojska Polskiego w latach 1948–1990
 
Marzec 1968. Trzydzieści lat później