Równolegle do wojskowych służb specjalnych powstawały formacje cywilne.
Ich powstanie zapoczątkował minister spraw wewnętrznych w rządzie Rady Regencyjnej Jan Stecki tworząc namiastki policji politycznej w postaci Biura Wywiadowczego MSW, kierowanego przez Mariana Skrudlika.
Po likwidacji Biura w marcu 1919 roku, w MSW został utworzony Wydział Informacyjny, stanowiący centralę służby informacyjnej na cały kraj. W przeciwieństwie do zlikwidowanego Biura Wywiadowczego Wydział Informacyjny zdominowany został przez przedstawicieli obozu piłsudczykowskiego.
W tym wydziale zorganizowano wyspecjalizowane komórki, które zajmowały się podsłuchem oraz niejawnym przeglądem prywatnej korespondencji. Sterował ich pracą Henryk Korab-Kucharski. Wydział Informacyjny MSW dzielił się na referaty, jeden z nich zajmował się wyłącznie walką z tzw. organizacjami skrajnymi, czyli komunistycznymi.
Oprócz MSW w okresie 1918–1919 akcjami defensywnymi zajmowały się: Oddział Wywiadowczy Dowództwa Milicji Ludowej, Warszawskie Biuro Korespondencyjne zorganizowane przez Witolda Jodko-Narkiewicza, Mariana Swolkienia i Włodzimierza Wiskowskiego oraz Inspektorat Defensywy Politycznej istniejący w ramach Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej.
Korzystając z dorobku i doświadczenia tych służb, po utworzeniu Policji Państwowej w lipcu 1919 roku, przystąpiono do organizowania policji politycznej. W okólniku KG Policji Państwowej z października 1919 roku wskazano, iż „sprawy natury politycznej należeć będą do kompetencji Inspektoratu Defensywy Politycznej. Wszystkie sprawy kierowane do Wydziału V i IC należy kierować do KG PP do Inspektoratu D[efensywy] P[olitycznej]”.
Inspektorat Defensywy Politycznej stanowił autonomiczną jednostkę KG PP, podlegającą służbowo komendantowi głównemu, a w sprawach fachowych szefowi Sekcji Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy MSW. Głównym jego zadaniem było prowadzenie skutecznej walki ze szpiegostwem i komunizmem. Inspektorat nie dysponował jednak siecią podległych sobie organów terenowych. Nadal więc pierwszorzędną rolę w infiltrowaniu i zwalczaniu ruchu komunistycznego i innych akcji o charakterze antypaństwowym spełniały organy wojskowe. Dlatego powołanie defensywy policyjnej stanowiło jedynie formę posiłkową i drugorzędną w wykonywaniu zadań kontrwywiadowczych.
Przyczyna tej niskiej pozycji Policji Państwowej wobec organów wojskowych tkwiła w braku fachowych kadr policyjnych. Jednostki defensywy wojskowej dysponowały w tym czasie odpowiednimi środkami materialnymi i osobowymi.
W okresie od października 1919 do sierpnia 1920 roku w organizacji defensywy politycznej nie nastąpił żaden postęp. Przez prawie rok jej obowiązki w terenie były wykonywane przez pracowników policji śledczej w urzędach i ekspozyturach śledczych. Dopiero w sierpniu 1920 roku unormowano ustrój organów defensywy policyjnej. Stworzono odrębny jej pion, nazwany IV D, który miał swoje urzędy na każdym szczeblu organizacyjnym PP. W wydanej w sierpniu 1920 roku instrukcji służbowej powołano do życia na miejsce Inspektoratu Wydział IVD KG PP, z kolei na szczeblu okręgu ekspozytury Wydziału IVD oraz w zależności od potrzeb najmniejsze jednostki – agentury Wydziału IVD. Ekspozytury miały spełniać rolę pomocniczą wobec centrali. Za pomocą obserwacji i wywiadów zbierano informacje o podejrzanych osobach i organizacjach. Wyniki tych działań były natychmiast przesyłane do centrali w postaci meldunków i sprawozdań.
Powołano ekspozytury we wszystkich komendach okręgowych, na ich czele stali kierownicy. Ponadto skład osobowy ekspozytur tworzyli: zastępca kierownika, sekretarz jako kierownik kancelarii, urzędnicy kancelaryjni i funkcjonariusze służby zewnętrznej. Ci ostatni wykonywali wszelkie jawne czynności służbowe, jak rewizje, przesłuchania i dochodzenia. Istnienie i działalność ekspozytur była ściśle zakonspirowana, dlatego funkcjonariusze, podejmując oficjalne działania, nie ujawniali faktu, że są pracownikami defensywy.
Faktyczną pracę informacyjną wykonywali wywiadowcy podzieleni na grupy złożone z kilku osób. Na ich czele stali sekcyjni, spełniający rolę przekaźników poleceń od kierownika ekspozytury. Praca wywiadowców polegała na pozyskiwaniu informatorów (konfidentów), a następnie na współpracy z nimi w celu uzyskiwania wiadomości operacyjnych na temat ruchu wywrotowego. Konfidenci za wyniki swojej działalności uzyskiwali nagrody pieniężne, a w wyjątkowych sytuacjach przyznawano im stałe miesięczne wynagrodzenie, nie mogło ono jednak przewyższać gaży wywiadowców. Ci ostatni działali całkowicie poza urzędami policyjnymi, tak aby nie mogło powstać podejrzenie, że są funkcjonariuszami policyjnymi.
W sprawach ogólnopolicyjnych ekspozytury podlegały komendom okręgowym, a w zakresie wykonywanych funkcji otrzymywały zlecenia bezpośrednio z centrali – Wydziału IVD lub miejscowych władz administracyjnych bądź sądowych. Najmniejszymi urzędami defensywy policyjnej były agentury Wydziału IVD działające na określonym terenie, a uzależnione służbowo od kierownika ekspozytury oraz władz administracyjnych i sądowych.
Kilka miesięcy po wydaniu sierpniowej instrukcji ukazała się 17 listopada 1920 roku tzw. instrukcja dodatkowa do przepisów o organizacji urzędów śledczych i organizacji KG Policji Państwowej, w której ustalono wewnętrzny ustrój centrali defensywy policyjnej – Wydziału IVD KG PP. Na jej podstawie Wydział IVD stanowił specjalną jednostkę KG PP pozostającą pod kierownictwem naczelnika (Mariana Swolkienia). Jej zadanie polegało na koncentracji materiałów inwigilacyjnych dotyczących osób podejrzanych politycznie oraz ruchu polityczno-społecznego o charakterze antypaństwowym.
Wydział IVD składał się z : działu rejestracyjnego – zajmującego się zbieraniem i rejestracją materiałów osobowych i rzeczowych dotyczących przestępstw natury politycznej, działu informacyjnego – prowadzącego za pośrednictwem ekspozytur ogólnopaństwową kontrolę ruchu antypaństwowego oraz wszelkich form szpiegostwa, oraz działu organizacyjno-personalnego – kontrolującego prawidłowe działanie wszystkich organów defensywy politycznej na terenie całego kraju.
W dokumencie z 17 listopada skonkretyzowano także sprawy natury organizacyjnej i kadrowej. Funkcjonariuszy defensywy zamierzano rekrutować spośród policjantów służby śledczej, którzy mieli zostać wydzieleni i przekazani defensywie politycznej.
W następnym roku kontynuowano prace nad rozwojem organizacyjnym pionu IVD. W instrukcji służbowej z 2 czerwca 1921 roku określono strukturę wewnętrzną ekspozytur. Na kształt wewnętrzny tych urzędów miały się składać trzy referaty: informacyjno-sprawozdawczy, rejestracyjno-śledczy oraz administracyjno-prawny. Zgodnie z zasadami konspiracji pierwsze dwa referaty były ściśle utajnionymi komórkami bez oficjalnych siedzib i lokali. Natomiast trzeci referat – administracyjno- prawny – umieszczony został w Komendzie Okręgowej i był komórką prowadzącą oficjalnie dochodzenia i śledztwa.
W kontaktach na zewnątrz funkcjonariusze defensywy występowali jako pracownicy Komendy Okręgowej PP. Jednocześnie ekspozytury zostały całkowicie wcielone w skład komend okręgowych i stanowiły jeden z działów wewnętrznych tychże komend. Agentury Wydziału IVD, jako organy najniższego rzędu, miały nieskomplikowany ustrój wewnętrzny, oparty na podziale na dwa referaty operacyjne. Personel agentur zajmował się więc przede wszystkim pracą inwigilacyjną polegającą na zbieraniu informacji oraz prowadzeniu wywiadu w stosunku do osób podejrzanych o działalność szpiegowską i wywrotową.
Nie tworzono agentur we wszystkich ośrodkach administracyjnej władzy powiatowej, a jedynie w tych miejscowościach, gdzie istniało faktyczne zagrożenie bezpieczeństwa publicznego działalnością antypaństwową. W ten sposób zasięg kompetencji poszczególnych agentur obejmował kilka powiatów, co stwarzało kłopoty w określeniu jasnych zasad podporządkowania służbowego agentur.
Ostatecznie w 1921 roku przyjęto regułę, że władzę zwierzchnią nad nimi sprawować będą miejscowi komendanci powiatowi. W sprawach fachowych kierownicy agentur bezpośrednio kontaktowali się z ekspozyturami. Nadal wiele powiatów było pozbawionych organów pionu IVD, dlatego do służby w defensywie przeznaczono tam funkcjonariuszy policji mundurowej.
CDN.
Ich powstanie zapoczątkował minister spraw wewnętrznych w rządzie Rady Regencyjnej Jan Stecki tworząc namiastki policji politycznej w postaci Biura Wywiadowczego MSW, kierowanego przez Mariana Skrudlika.
Po likwidacji Biura w marcu 1919 roku, w MSW został utworzony Wydział Informacyjny, stanowiący centralę służby informacyjnej na cały kraj. W przeciwieństwie do zlikwidowanego Biura Wywiadowczego Wydział Informacyjny zdominowany został przez przedstawicieli obozu piłsudczykowskiego.
W tym wydziale zorganizowano wyspecjalizowane komórki, które zajmowały się podsłuchem oraz niejawnym przeglądem prywatnej korespondencji. Sterował ich pracą Henryk Korab-Kucharski. Wydział Informacyjny MSW dzielił się na referaty, jeden z nich zajmował się wyłącznie walką z tzw. organizacjami skrajnymi, czyli komunistycznymi.
Oprócz MSW w okresie 1918–1919 akcjami defensywnymi zajmowały się: Oddział Wywiadowczy Dowództwa Milicji Ludowej, Warszawskie Biuro Korespondencyjne zorganizowane przez Witolda Jodko-Narkiewicza, Mariana Swolkienia i Włodzimierza Wiskowskiego oraz Inspektorat Defensywy Politycznej istniejący w ramach Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej.
Korzystając z dorobku i doświadczenia tych służb, po utworzeniu Policji Państwowej w lipcu 1919 roku, przystąpiono do organizowania policji politycznej. W okólniku KG Policji Państwowej z października 1919 roku wskazano, iż „sprawy natury politycznej należeć będą do kompetencji Inspektoratu Defensywy Politycznej. Wszystkie sprawy kierowane do Wydziału V i IC należy kierować do KG PP do Inspektoratu D[efensywy] P[olitycznej]”.
Inspektorat Defensywy Politycznej stanowił autonomiczną jednostkę KG PP, podlegającą służbowo komendantowi głównemu, a w sprawach fachowych szefowi Sekcji Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy MSW. Głównym jego zadaniem było prowadzenie skutecznej walki ze szpiegostwem i komunizmem. Inspektorat nie dysponował jednak siecią podległych sobie organów terenowych. Nadal więc pierwszorzędną rolę w infiltrowaniu i zwalczaniu ruchu komunistycznego i innych akcji o charakterze antypaństwowym spełniały organy wojskowe. Dlatego powołanie defensywy policyjnej stanowiło jedynie formę posiłkową i drugorzędną w wykonywaniu zadań kontrwywiadowczych.
Przyczyna tej niskiej pozycji Policji Państwowej wobec organów wojskowych tkwiła w braku fachowych kadr policyjnych. Jednostki defensywy wojskowej dysponowały w tym czasie odpowiednimi środkami materialnymi i osobowymi.
W okresie od października 1919 do sierpnia 1920 roku w organizacji defensywy politycznej nie nastąpił żaden postęp. Przez prawie rok jej obowiązki w terenie były wykonywane przez pracowników policji śledczej w urzędach i ekspozyturach śledczych. Dopiero w sierpniu 1920 roku unormowano ustrój organów defensywy policyjnej. Stworzono odrębny jej pion, nazwany IV D, który miał swoje urzędy na każdym szczeblu organizacyjnym PP. W wydanej w sierpniu 1920 roku instrukcji służbowej powołano do życia na miejsce Inspektoratu Wydział IVD KG PP, z kolei na szczeblu okręgu ekspozytury Wydziału IVD oraz w zależności od potrzeb najmniejsze jednostki – agentury Wydziału IVD. Ekspozytury miały spełniać rolę pomocniczą wobec centrali. Za pomocą obserwacji i wywiadów zbierano informacje o podejrzanych osobach i organizacjach. Wyniki tych działań były natychmiast przesyłane do centrali w postaci meldunków i sprawozdań.
Powołano ekspozytury we wszystkich komendach okręgowych, na ich czele stali kierownicy. Ponadto skład osobowy ekspozytur tworzyli: zastępca kierownika, sekretarz jako kierownik kancelarii, urzędnicy kancelaryjni i funkcjonariusze służby zewnętrznej. Ci ostatni wykonywali wszelkie jawne czynności służbowe, jak rewizje, przesłuchania i dochodzenia. Istnienie i działalność ekspozytur była ściśle zakonspirowana, dlatego funkcjonariusze, podejmując oficjalne działania, nie ujawniali faktu, że są pracownikami defensywy.
Faktyczną pracę informacyjną wykonywali wywiadowcy podzieleni na grupy złożone z kilku osób. Na ich czele stali sekcyjni, spełniający rolę przekaźników poleceń od kierownika ekspozytury. Praca wywiadowców polegała na pozyskiwaniu informatorów (konfidentów), a następnie na współpracy z nimi w celu uzyskiwania wiadomości operacyjnych na temat ruchu wywrotowego. Konfidenci za wyniki swojej działalności uzyskiwali nagrody pieniężne, a w wyjątkowych sytuacjach przyznawano im stałe miesięczne wynagrodzenie, nie mogło ono jednak przewyższać gaży wywiadowców. Ci ostatni działali całkowicie poza urzędami policyjnymi, tak aby nie mogło powstać podejrzenie, że są funkcjonariuszami policyjnymi.
W sprawach ogólnopolicyjnych ekspozytury podlegały komendom okręgowym, a w zakresie wykonywanych funkcji otrzymywały zlecenia bezpośrednio z centrali – Wydziału IVD lub miejscowych władz administracyjnych bądź sądowych. Najmniejszymi urzędami defensywy policyjnej były agentury Wydziału IVD działające na określonym terenie, a uzależnione służbowo od kierownika ekspozytury oraz władz administracyjnych i sądowych.
Kilka miesięcy po wydaniu sierpniowej instrukcji ukazała się 17 listopada 1920 roku tzw. instrukcja dodatkowa do przepisów o organizacji urzędów śledczych i organizacji KG Policji Państwowej, w której ustalono wewnętrzny ustrój centrali defensywy policyjnej – Wydziału IVD KG PP. Na jej podstawie Wydział IVD stanowił specjalną jednostkę KG PP pozostającą pod kierownictwem naczelnika (Mariana Swolkienia). Jej zadanie polegało na koncentracji materiałów inwigilacyjnych dotyczących osób podejrzanych politycznie oraz ruchu polityczno-społecznego o charakterze antypaństwowym.
Wydział IVD składał się z : działu rejestracyjnego – zajmującego się zbieraniem i rejestracją materiałów osobowych i rzeczowych dotyczących przestępstw natury politycznej, działu informacyjnego – prowadzącego za pośrednictwem ekspozytur ogólnopaństwową kontrolę ruchu antypaństwowego oraz wszelkich form szpiegostwa, oraz działu organizacyjno-personalnego – kontrolującego prawidłowe działanie wszystkich organów defensywy politycznej na terenie całego kraju.
W dokumencie z 17 listopada skonkretyzowano także sprawy natury organizacyjnej i kadrowej. Funkcjonariuszy defensywy zamierzano rekrutować spośród policjantów służby śledczej, którzy mieli zostać wydzieleni i przekazani defensywie politycznej.
W następnym roku kontynuowano prace nad rozwojem organizacyjnym pionu IVD. W instrukcji służbowej z 2 czerwca 1921 roku określono strukturę wewnętrzną ekspozytur. Na kształt wewnętrzny tych urzędów miały się składać trzy referaty: informacyjno-sprawozdawczy, rejestracyjno-śledczy oraz administracyjno-prawny. Zgodnie z zasadami konspiracji pierwsze dwa referaty były ściśle utajnionymi komórkami bez oficjalnych siedzib i lokali. Natomiast trzeci referat – administracyjno- prawny – umieszczony został w Komendzie Okręgowej i był komórką prowadzącą oficjalnie dochodzenia i śledztwa.
W kontaktach na zewnątrz funkcjonariusze defensywy występowali jako pracownicy Komendy Okręgowej PP. Jednocześnie ekspozytury zostały całkowicie wcielone w skład komend okręgowych i stanowiły jeden z działów wewnętrznych tychże komend. Agentury Wydziału IVD, jako organy najniższego rzędu, miały nieskomplikowany ustrój wewnętrzny, oparty na podziale na dwa referaty operacyjne. Personel agentur zajmował się więc przede wszystkim pracą inwigilacyjną polegającą na zbieraniu informacji oraz prowadzeniu wywiadu w stosunku do osób podejrzanych o działalność szpiegowską i wywrotową.
Nie tworzono agentur we wszystkich ośrodkach administracyjnej władzy powiatowej, a jedynie w tych miejscowościach, gdzie istniało faktyczne zagrożenie bezpieczeństwa publicznego działalnością antypaństwową. W ten sposób zasięg kompetencji poszczególnych agentur obejmował kilka powiatów, co stwarzało kłopoty w określeniu jasnych zasad podporządkowania służbowego agentur.
Ostatecznie w 1921 roku przyjęto regułę, że władzę zwierzchnią nad nimi sprawować będą miejscowi komendanci powiatowi. W sprawach fachowych kierownicy agentur bezpośrednio kontaktowali się z ekspozyturami. Nadal wiele powiatów było pozbawionych organów pionu IVD, dlatego do służby w defensywie przeznaczono tam funkcjonariuszy policji mundurowej.
CDN.
(2)