Ostatecznie dopiero latem 1922 roku zakończył się proces tworzenia Policji Państwowej w Polsce.
W 1919 roku w Galicji sprawami porządku publicznego zajmowała się nadal Straż Bezpieczeństwa Polskiej Komisji Likwidacyjnej, na czele której stał gen. Eugeniusz Dąbrowiecki. Stworzone zostały jednostki okręgowe i powiatowe, które swoją jurysdykcją objęły Środkową i Zachodnią Galicję oraz w mniejszym stopniu Śląsk Cieszyński i Zagłębie Dąbrowskie.
Inaczej przebiegał proces budowy organów porządku publicznego na terenach Galicji Wschodniej, gdzie tradycyjne zadania policyjne w październiku 1918 roku przejęły oddziały żandarmerii. Przy Wojskowej Komendzie Obrony Lwowa utworzony został pierwszy oddział żandarmerii pod nazwą: Żandarmeria Obrony Lwowa.
W 1919 roku inspektorat tej straży utworzył w wielu miejscowościach Galicji Wschodniej jej terenowe placówki. Siedziba Żandarmerii Galicji Wschodniej mieściła się we Lwowie, a na jej czele stanął późniejszy komendant główny Policji Państwowej, podpułkownik Wiktor Zygmunt Sas-Hoszowski – oficer austriackiej Żandarmerii Krajowej, a w odrodzonej Polsce główny organizator polskiej służby bezpieczeństwa we Lwowie.
Ze względu na prowadzone walki z Ukraińcami korpus żandarmerii został podzielony na żandarmerię krajową oraz polową, które w zakresie swych obowiązków miały zadania zarówno policyjne, jak i wojskowe, a terenem ich działania było przede wszystkim zaplecze frontowe.
Na początku 1919 roku dowództwa żandarmerii lwowskiej i krakowskiej połączyły swoje siły, tworząc wspólny organ zarządzający, a pod koniec tego roku rozpoczęto faktyczny proces unifikacyjny galicyjskich organów policyjnych z Policją Państwową, tworząc Komendy Okręgowe we Lwowie, Krakowie i Przemyślu. Utworzone komendy okręgowe oraz podległe im komendy powiatowe i komendy miejskie miały charakter tymczasowy, gdyż w dalszym ciągu na terenie Małopolski nie została powołana administracja publiczna II stopnia, czyli władze województw, a trwające działania wojenne uniemożliwiały powstanie zunifikowanej formacji działającej zgodnie z założeniami ustawy z dnia 24 lipca 1919 roku.
W dniu 28 kwietnia 1920 roku utworzono Komendę Okręgową Policji Państwowej „Wschód” z tymczasową siedzibą we Lwowie, a po zakończeniu konfliktu zbrojnego z Rosją bolszewicką na terenie Wschodniej Galicji udało się wreszcie ustanowić wojewódzkie władze administracyjne, co pozwoliło na organizację stałych urzędów Policji Państwowej. Zachowane zostały Komendy Okręgowe we Lwowie i Krakowie, zmianie uległ jedynie ich zasięg terytorialny, natomiast komenda okręgowa w Przemyślu została przeniesiona do Stanisławowa, zaś utworzoną w kwietniu 1920 roku we Lwowie Komendę Policji Państwowej „Wschód” przeniesiono do Tarnopola.
Ostatecznie w dniu 13 września 1921 roku została zlikwidowana Komenda Policji Państwowej dla byłej Galicji, a zakres jej obowiązków został przekazany Komendzie Głównej Policji Państwowej w Warszawie.
Na opuszczonych przez wojska niemieckie w lutym 1919 roku ziemiach wschodnich powstała namiastka władzy cywilnej w formie instytucji Generalnego Komisarza Cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresów Wschodnich. W czerwcu 1919 roku tereny te zostały podzielone na trzy okręgi: wileński, poleski i wołyński, natomiast w styczniu 1920 r. okręg wołyński stał się samodzielnym obwodem zarządzanym przez Komisariat Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego na czele z Komisarzem Naczelnym Antonim Mińkiewiczem. We wrześniu 1920 roku zniesiony został urząd Komisarza Generalnego oraz Komisarza Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, a jednocześnie powołano nowy organ w postaci Tymczasowego Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych, czego następstwem był stopniowy proces przejmowania od oddziałów żandarmerii polowej przez organy cywilne zadań związanych z ochroną ładu i porządku publicznego na administrowanym terenie. W tym też czasie powołano Komendę Policji Terenów Przyfrontowych i Etapowych z siedzibą w Konstancinie, a kierowanie nią powierzono insp. Tadeuszowi Zbrożkowi.
Ostatecznie proces unifikacyjny służb bezpieczeństwa na ziemiach wschodnich został zakończony utworzeniem w dniu 13 stycznia 1921 roku organów Policji Państwowej w pasie na granicy polsko-sowieckiej. Jednocześnie w połowie marca 1921 roku zlikwidowano Komendę Policji Terenów Przyfrontowych i Etapowych.
Po zajęciu Wilna w październiku 1920 roku przez oddziały dowodzone przez gen. Lucjana Żeligowskiego utworzono Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, w składzie której znajdował się Wydział Bezpieczeństwa Publicznego na czele z płk. Witoldem Lisowskim. Głównym jego zadaniem było zbudowanie struktur organizacyjnych tworzonej tam Policji Państwowej.
W stosunkowo krótkim czasie udało się powołać do życia Komendę Miasta Wilna oraz komendy powiatowe w Wilnie, Święcinach i Oszmianie oraz komisariaty w Wilnie. W dniu 21 lutego 1921 roku Wydział Bezpieczeństwa Publicznego przekształcono w Komendę Główną Litwy Środkowej z Czesławem Grabowskim na czele. Po przyłączeniu w marcu 1922 roku Litwy Środkowej do Polski Komenda Główna Policji Ziemi Wileńskiej wraz z jej podległymi jednostkami została w lipcu 1922 roku przekształcona w Komendę XVI Okręgu Policji Państwowej w Wilnie.
W listopadzie 1918 roku z inicjatywy środowisk polskich zaczęto tworzyć w Wielkopolsce Straże Obywatelskie. Miały ona stanowić zalążek formacji paramilitarnej występującej w obronie polskiej ludności, a jednocześnie być organem porządkowym. Na czele Straży Obywatelskiej w Poznaniu stali Julian Lange oraz Karol Rzepecki.
Po wybuchu powstania wielkopolskiego organizacje terenowe aktywnie włączyły się do walk powstańczych i weszły w skład Straży Ludowej podległej Naczelnej Radzie Ludowej. W dniu 29 grudnia 1918 roku obowiązki prezydenta policji w Poznaniu objął komendant Straży, Julian Lange. Nad bezpieczeństwem publicznym czuwały również jednostki żandarmerii. Obie te formacje podporządkowane zostały Wydziałowi Wojskowemu Naczelnej Rady Ludowej z siedzibą w Poznaniu.
Na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego przyznających Polsce dużą część Wielkopolski i Pomorza, w dniu 1 sierpnia 1919 roku powstało Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, które miało za zadanie przeprowadzić operację scalenia ziem byłego zaboru pruskiego oraz unifikację służb bezpieczeństwa. W czerwcu 1920 roku doszło do wcielenia do Policji Państwowej wszelkich organów porządkowych działających na terenie Wielkopolski i Pomorza. Utworzono tam stanowisko Komendanta Policji Państwowej dla byłej Dzielnicy Pruskiej. Stanowisko to objął Saturnin Mravincsics. W powstałych komendach okręgowych w Poznaniu oraz Toruniu pracę znaleźli żandarmi służący wcześniej w Żandarmerii Krajowej byłej dzielnicy pruskiej oraz byli funkcjonariusze Policji Komunalnej.
Utworzone w ten sposób służby bezpieczeństwa nadal jednak miały charakter tymczasowy i dopiero w dniu 25 maja 1921 roku zlikwidowana została Komenda Policji Państwowej byłej dzielnicy pruskiej, a Komendy Okręgowe w Poznaniu i Toruniu logistycznie zaczęły podlegać Komendzie Głównej w Warszawie, zaś w sprawach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych nadal podlegały wojewodom, którzy w dalszym ciągu uzależnieni byli od ministra dla byłej Dzielnicy Pruskiej. Zasady takiego podporządkowania uległy zmianie dopiero z chwilą zlikwidowania Ministerstwa dla byłej Dzielnicy Pruskiej w kwietniu 1922 roku
Po zakończeniu trzeciego powstania śląskiego w sekcji bezpieczeństwa wewnętrznego przy Naczelnej Radzie Ludowej w Bytomiu Stanisław Młodnicki opracował tymczasową organizację służb bezpieczeństwa. Po ostatecznym podziale Górnego Śląska i utworzeniu województwa śląskiego, które jako jedyne w międzywojennej Polsce otrzymało autonomię, powołano na mocy rozporządzenia wojewody śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 roku Policję Województwa Śląskiego na czele z płk. Stanisławem Młodnickim. Pięć dni później po uroczystej defiladzie policyjnej, którą odebrali Komendant Główny Policji Państwowej płk Wiktor Hoszowski oraz pierwszy Komendant Główny Policji Województwa Śląskiego płk Stanisław Młodnicki, na rynku w Katowicach nastąpiło uroczyste przejęcie służby na terenie miasta przez funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego.
W ten sposób zakończył się proces tworzenia Policji Państwowej na terenie II Rzeczypospolitej.
Wybrana literatura:
S. Franc – Policja państwowa w II Rzeczypospolitej
R. Litwiński - Korpus Policji w II Rzeczypospolitej
A. Misiuk - Historia Policji w Polsce od X wieku do współczesności
W 1919 roku w Galicji sprawami porządku publicznego zajmowała się nadal Straż Bezpieczeństwa Polskiej Komisji Likwidacyjnej, na czele której stał gen. Eugeniusz Dąbrowiecki. Stworzone zostały jednostki okręgowe i powiatowe, które swoją jurysdykcją objęły Środkową i Zachodnią Galicję oraz w mniejszym stopniu Śląsk Cieszyński i Zagłębie Dąbrowskie.
Inaczej przebiegał proces budowy organów porządku publicznego na terenach Galicji Wschodniej, gdzie tradycyjne zadania policyjne w październiku 1918 roku przejęły oddziały żandarmerii. Przy Wojskowej Komendzie Obrony Lwowa utworzony został pierwszy oddział żandarmerii pod nazwą: Żandarmeria Obrony Lwowa.
W 1919 roku inspektorat tej straży utworzył w wielu miejscowościach Galicji Wschodniej jej terenowe placówki. Siedziba Żandarmerii Galicji Wschodniej mieściła się we Lwowie, a na jej czele stanął późniejszy komendant główny Policji Państwowej, podpułkownik Wiktor Zygmunt Sas-Hoszowski – oficer austriackiej Żandarmerii Krajowej, a w odrodzonej Polsce główny organizator polskiej służby bezpieczeństwa we Lwowie.
Ze względu na prowadzone walki z Ukraińcami korpus żandarmerii został podzielony na żandarmerię krajową oraz polową, które w zakresie swych obowiązków miały zadania zarówno policyjne, jak i wojskowe, a terenem ich działania było przede wszystkim zaplecze frontowe.
Na początku 1919 roku dowództwa żandarmerii lwowskiej i krakowskiej połączyły swoje siły, tworząc wspólny organ zarządzający, a pod koniec tego roku rozpoczęto faktyczny proces unifikacyjny galicyjskich organów policyjnych z Policją Państwową, tworząc Komendy Okręgowe we Lwowie, Krakowie i Przemyślu. Utworzone komendy okręgowe oraz podległe im komendy powiatowe i komendy miejskie miały charakter tymczasowy, gdyż w dalszym ciągu na terenie Małopolski nie została powołana administracja publiczna II stopnia, czyli władze województw, a trwające działania wojenne uniemożliwiały powstanie zunifikowanej formacji działającej zgodnie z założeniami ustawy z dnia 24 lipca 1919 roku.
W dniu 28 kwietnia 1920 roku utworzono Komendę Okręgową Policji Państwowej „Wschód” z tymczasową siedzibą we Lwowie, a po zakończeniu konfliktu zbrojnego z Rosją bolszewicką na terenie Wschodniej Galicji udało się wreszcie ustanowić wojewódzkie władze administracyjne, co pozwoliło na organizację stałych urzędów Policji Państwowej. Zachowane zostały Komendy Okręgowe we Lwowie i Krakowie, zmianie uległ jedynie ich zasięg terytorialny, natomiast komenda okręgowa w Przemyślu została przeniesiona do Stanisławowa, zaś utworzoną w kwietniu 1920 roku we Lwowie Komendę Policji Państwowej „Wschód” przeniesiono do Tarnopola.
Ostatecznie w dniu 13 września 1921 roku została zlikwidowana Komenda Policji Państwowej dla byłej Galicji, a zakres jej obowiązków został przekazany Komendzie Głównej Policji Państwowej w Warszawie.
Na opuszczonych przez wojska niemieckie w lutym 1919 roku ziemiach wschodnich powstała namiastka władzy cywilnej w formie instytucji Generalnego Komisarza Cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresów Wschodnich. W czerwcu 1919 roku tereny te zostały podzielone na trzy okręgi: wileński, poleski i wołyński, natomiast w styczniu 1920 r. okręg wołyński stał się samodzielnym obwodem zarządzanym przez Komisariat Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego na czele z Komisarzem Naczelnym Antonim Mińkiewiczem. We wrześniu 1920 roku zniesiony został urząd Komisarza Generalnego oraz Komisarza Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, a jednocześnie powołano nowy organ w postaci Tymczasowego Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych, czego następstwem był stopniowy proces przejmowania od oddziałów żandarmerii polowej przez organy cywilne zadań związanych z ochroną ładu i porządku publicznego na administrowanym terenie. W tym też czasie powołano Komendę Policji Terenów Przyfrontowych i Etapowych z siedzibą w Konstancinie, a kierowanie nią powierzono insp. Tadeuszowi Zbrożkowi.
Ostatecznie proces unifikacyjny służb bezpieczeństwa na ziemiach wschodnich został zakończony utworzeniem w dniu 13 stycznia 1921 roku organów Policji Państwowej w pasie na granicy polsko-sowieckiej. Jednocześnie w połowie marca 1921 roku zlikwidowano Komendę Policji Terenów Przyfrontowych i Etapowych.
Po zajęciu Wilna w październiku 1920 roku przez oddziały dowodzone przez gen. Lucjana Żeligowskiego utworzono Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, w składzie której znajdował się Wydział Bezpieczeństwa Publicznego na czele z płk. Witoldem Lisowskim. Głównym jego zadaniem było zbudowanie struktur organizacyjnych tworzonej tam Policji Państwowej.
W stosunkowo krótkim czasie udało się powołać do życia Komendę Miasta Wilna oraz komendy powiatowe w Wilnie, Święcinach i Oszmianie oraz komisariaty w Wilnie. W dniu 21 lutego 1921 roku Wydział Bezpieczeństwa Publicznego przekształcono w Komendę Główną Litwy Środkowej z Czesławem Grabowskim na czele. Po przyłączeniu w marcu 1922 roku Litwy Środkowej do Polski Komenda Główna Policji Ziemi Wileńskiej wraz z jej podległymi jednostkami została w lipcu 1922 roku przekształcona w Komendę XVI Okręgu Policji Państwowej w Wilnie.
W listopadzie 1918 roku z inicjatywy środowisk polskich zaczęto tworzyć w Wielkopolsce Straże Obywatelskie. Miały ona stanowić zalążek formacji paramilitarnej występującej w obronie polskiej ludności, a jednocześnie być organem porządkowym. Na czele Straży Obywatelskiej w Poznaniu stali Julian Lange oraz Karol Rzepecki.
Po wybuchu powstania wielkopolskiego organizacje terenowe aktywnie włączyły się do walk powstańczych i weszły w skład Straży Ludowej podległej Naczelnej Radzie Ludowej. W dniu 29 grudnia 1918 roku obowiązki prezydenta policji w Poznaniu objął komendant Straży, Julian Lange. Nad bezpieczeństwem publicznym czuwały również jednostki żandarmerii. Obie te formacje podporządkowane zostały Wydziałowi Wojskowemu Naczelnej Rady Ludowej z siedzibą w Poznaniu.
Na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego przyznających Polsce dużą część Wielkopolski i Pomorza, w dniu 1 sierpnia 1919 roku powstało Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, które miało za zadanie przeprowadzić operację scalenia ziem byłego zaboru pruskiego oraz unifikację służb bezpieczeństwa. W czerwcu 1920 roku doszło do wcielenia do Policji Państwowej wszelkich organów porządkowych działających na terenie Wielkopolski i Pomorza. Utworzono tam stanowisko Komendanta Policji Państwowej dla byłej Dzielnicy Pruskiej. Stanowisko to objął Saturnin Mravincsics. W powstałych komendach okręgowych w Poznaniu oraz Toruniu pracę znaleźli żandarmi służący wcześniej w Żandarmerii Krajowej byłej dzielnicy pruskiej oraz byli funkcjonariusze Policji Komunalnej.
Utworzone w ten sposób służby bezpieczeństwa nadal jednak miały charakter tymczasowy i dopiero w dniu 25 maja 1921 roku zlikwidowana została Komenda Policji Państwowej byłej dzielnicy pruskiej, a Komendy Okręgowe w Poznaniu i Toruniu logistycznie zaczęły podlegać Komendzie Głównej w Warszawie, zaś w sprawach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych nadal podlegały wojewodom, którzy w dalszym ciągu uzależnieni byli od ministra dla byłej Dzielnicy Pruskiej. Zasady takiego podporządkowania uległy zmianie dopiero z chwilą zlikwidowania Ministerstwa dla byłej Dzielnicy Pruskiej w kwietniu 1922 roku
Po zakończeniu trzeciego powstania śląskiego w sekcji bezpieczeństwa wewnętrznego przy Naczelnej Radzie Ludowej w Bytomiu Stanisław Młodnicki opracował tymczasową organizację służb bezpieczeństwa. Po ostatecznym podziale Górnego Śląska i utworzeniu województwa śląskiego, które jako jedyne w międzywojennej Polsce otrzymało autonomię, powołano na mocy rozporządzenia wojewody śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 roku Policję Województwa Śląskiego na czele z płk. Stanisławem Młodnickim. Pięć dni później po uroczystej defiladzie policyjnej, którą odebrali Komendant Główny Policji Państwowej płk Wiktor Hoszowski oraz pierwszy Komendant Główny Policji Województwa Śląskiego płk Stanisław Młodnicki, na rynku w Katowicach nastąpiło uroczyste przejęcie służby na terenie miasta przez funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego.
W ten sposób zakończył się proces tworzenia Policji Państwowej na terenie II Rzeczypospolitej.
Wybrana literatura:
S. Franc – Policja państwowa w II Rzeczypospolitej
R. Litwiński - Korpus Policji w II Rzeczypospolitej
A. Misiuk - Historia Policji w Polsce od X wieku do współczesności
(1)