W maju 1918 roku powstały niepodległe państwa: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan
Po rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy powołał w dniu 22 marca 1917 roku Komitet Specjalny do Spraw Zakaukazia (tzw. Ozakom) pod przewodnictwem Wasyla Charłamowa. Faktyczną władzę w regionie przejęły jednak Komitety Wykonawcze Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w których dominowali gruzińscy mienszewicy, ormiańscy dasznacy oraz azerbejdżańscy musawatyści (członkowie partii „Musawat”). W celu skoordynowania działalności w połowie czerwca 1917 roku utworzono w Tyflisie tzw. Centrum Krajowe, które pełniło rolę organu wykonawczego południowokaukaskich rad delegatów.
W Gruzji dominowali mienszewicy, popierani zarówno przez ludność miast, jak i przez mieszkańców wsi gruzińskich. W Erewaniu władzę przejęli dasznacy, którzy współpracowali z gruzińskimi mienszewikami. W Azerbejdżanie powstały dwa konkurencyjne ośrodki władzy: w Baku oraz w Elizawietopolu. W pierwszym przewagę mieli Rosjanie i Ormianie, natomiast w drugim Azerowie (musawatyści) oraz Ormianie (dasznacy). W czerwcu 1917 roku powstała najważniejsza partia polityczna Azerbejdżanu: Turecka Partia Federalistów „Musawat”, w skład której weszli członkowie dawnej partii Musawat i Partii Tureckich Federalistów. Jej działacze nie byli zwolennikami powołania niepodległego Azerbejdżanu, ponieważ Azerowie nie mieli tradycji własnego państwa. Natomiast uważali, iż w przyszłości Azerbejdżan powinien stworzyć autonomiczną republikę w Rosji, przekształconej w federację wolnych i równych państw.
Podobne poglądy reprezentowali liderzy społeczności gruzińskiej i ormiańskiej: mienszewicy i dasznacy, którzy także domagali się przede wszystkim szerokiej autonomii kulturalnej dla swoich rodaków. Część dasznackich działaczy proponowała podzielenie Zakaukazia, pozostającego częścią demokratycznej Rosji, na kantony, których granice odpowiadałyby etnicznemu podziałowi regionu, na część ormiańską, azerbejdżańską i gruzińską.
Ta „niechęć” do stworzenia niepodległych państw południowokaukaskich oraz dążenie do utrzymania dotychczasowych związków z Rosją była w późniejszym okresie widoczna szczególnie w postawach Ormian i Gruzinów, którzy nadal traktowali Rosję jako obrońcę ludności chrześcijańskiej przed tureckimi muzułmanami.
Na przełomie maja i czerwca 1917 roku wojska tureckie nie napotkawszy najmniejszego oporu ze strony zdemoralizowanych oddziałów rosyjskich, odzyskały część terytorium Anatolii. W obliczu rozpadu wojsk rosyjskich pojawiła się pilna potrzeba utworzenia południowokaukaskich narodowych formacji zbrojnych, które zapobiegłby zajęciu Zakaukazia przez wojska osmańskie. Szczególnie Ormianie nalegali, aby Rząd Tymczasowy zgodził się na przeniesienie żołnierzy – Ormian z frontu wschodniego na front rosyjsko-turecki. Dopiero w październiku 1917 roku Kiereński wyraził na to zgodę, jednak chaos w Rosji sprawił, iż tylko niewielka ich dotarła na Zakaukazie.
Rząd Tymczasowy wyraził także zgodę na tworzenie oddziałów ormiańskich i gruzińskich, dostarczając im uzbrojenie z magazynów armii rosyjskiej na Zakaukaziu. Podobną zgodę uzyskali azerscy działacze Muzułmańskiej Rady Narodowej w Gandży, jednak nie otrzymali uzbrojenia i dlatego formacje azerskie same musiały zdobywać broń od żołnierzy rosyjskich. Ta sytuacja doprowadziła do wzrostu nastrojów protureckich wśród polityków azerskich, którzy zaczęli skłaniać się do bliskiej współpracy politycznej z Turcją.
Posiadanie własnych oddziałów zbrojnych przez zakaukaskie ośrodki władzy okazało się ważne po przewrocie bolszewickim. Nie podporządkowały się one – z wyjątkiem zdominowanych przez bolszewików władz w Baku – rządowi Lenina. W końcu listopada 1917 roku naczelnym organem władzy na Kaukazie Południowym stał się Komisariat Zakaukaski pod przewodnictwem wybitnego gruzińskiego mienszewika Eugenii Gegeczkori. Jego członkowie byli zwolennikami utrzymania regionu w ramach przyszłej demokratycznej, federacyjnej republiki rosyjskiej. Obok gruzińskich mienszewików w nowym organie władzy dominowali ormiańscy dasznacy oraz azerscy musawatyści.
Do stycznia 1918 roku utworzono korpus ormiański, liczący 20 tys. żołnierzy, który obsadził linię frontu rosyjsko-tureckiego od jeziora Wan do Erzincan, natomiast 10 tys. żołnierzy sił gruzińskich zajęło jego część od Erzincan do Trabzonu. Z Ormianami współpracowali Grecy Pontyjscy, którzy jak Ormianie byli prześladowani przez Turków. Grecy ci utworzyli w 1917 roku Republikę Pontyjską kierowaną przez Metropolitę Trapezundu Chrysanthosa. Na front nie wysłano natomiast oddziałów azerskiego Muzułmańskiego Korpusu Narodowego, w związku z silnymi nastrojami protureckimi wśród członków tej formacji.
Wznowienie w lutym 1918 roku tureckiej ofensywy w Anatolii oraz związana z nią groźba okupacji Zakaukazia, skłoniło Komisariat Zakaukaski do powołania Sejmu Zakaukaskiego. Składał się z południowokaukaskich deputowanych wybranych do ogólnorosyjskiej Konstytuanty, która została rozwiązana przez bolszewików oraz z przedstawicieli południowokaukaskich partii politycznych, które uzyskały najlepsze wyniki w wyborach do Konstytuanty.
Na mocy traktatu w Brześciu (3 marca 1918 roku) Rosja bolszewicka formalnie zrezygnowała z terenów wschodniej Anatolii oraz dawnej guberni karskiej, a także z okręgów Ardahan i Batumi, które miały zająć wojska tureckie. Postanowienia rosyjsko-tureckiego układu dodatkowego do traktatu brzeskiego dawały Turkom „wolną rękę” w kształtowaniu przyszłości politycznej Kaukazu Południowego.
W tej sytuacji przedstawiciele Sejmu Zakaukaskiego zgodzili się na rokowania pokojowe z Turkami w Trabzonie. Na czele delegacji południowokaukaskiej stanął gruziński mienszewik Akaki Czchenkeli. Pod wpływem ormiańskich członków delegacji, próbowała ona przeforsować utrzymanie granicy rosyjsko-tureckiej z 1914 roku oraz autonomię dla Armenii tureckiej w ramach państwa osmańskiego. Turcy nie zamierzali na to przystać, wskazując jednocześnie, iż Turcji może podpisać porozumienie tylko z przedstawicielami niepodległego państwa. Na to z kolei nie chciała się zgodzić delagecja zakaukaska. W tej sytuacji rokowania zostały zerwane, a w kwietniu 1918 roku Sejm Zakaukaski – przy sprzeciwie azerskich delegatów – wypowiedział wojnę Turcji.
W tych warunkach idea niepodległości Azerbejdżanu związanego politycznie z Turcją, zaczynała dominować wśród przywódców azerskich. Duży wpływ na to miała zbrojna eskalacja konfliktu ormiańsko-azerskiego w Baku na przełomie marca i kwietnia 1918 roku. Rządzący miastem rosyjscy bolszewicy i Ormianie byli zwolennikami ścisłego podporządkowania regionu Rosji. Rozbrojenie oddziałów azerskiej Dzikiej Dywizji doprowadziło do wybuchu antybolszewickiego powstania w muzułmańskich częściach Baku w nocy, które zostało stłumione przez bolszewickie oddziały wspierane przez Ormian. Na początku kwietnia 1918 roku członkowie ormiańskiej milicji splądrowali muzułmańskie dzielnice Baku zabijając około 3 tysiące muzułmanów.
Poziom napięcia między Ormianami i Azerami w Baku był tak duży, iż wystarczył jedynie pretekst, aby zamienił się w krwawy konflikt etniczny.
Po zerwaniu rokowań w Trabzonie wojska tureckie w połowie kwietnia 1918 roku zajęły Batumi. W obliczu nieuchronnej klęski Sejm Zakaukaski postanowił wznowić rozmowy z Turcją. Wcześniej jednak, aby spełnić jej żądanie, Sejm Zakaukaski w dniu 22 kwietnia 1918 roku ogłosił powstanie Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Demokratycznej. Powołano rząd tymczasowy pod przewodnictwem Akaki Czchenkeli. Władze w Stambule uznały republikę w końcu kwietnia, w połowie maja 1918 roku wznowiono negocjacje w Batumi.
Turcy zażądali oddania powiatów achałkałakskiego i achalcychskiego z dawnej guberni tyfliskiej, doliny rzeki Araks, stanowiącej około jednej trzeciej Armenii rosyjskiej. Domagano się także rozciągnięcia tureckiej kontroli nad linią kolejową łączącą Kars z Dżulfą położoną na granicy rosyjsko-perskiej.
Gruzińscy i ormiańscy dyplomaci nie chcieli się zgodzić na owe żądania, gdyż ich spełnienie oznaczałoby podporządkowanie Armenii Turcji oraz osłabiłoby ekonomicznie Gruzję pozbawioną dostępu do Batumi. Stanowisko tureckie wspierali natomiast azerscy członkowie delegacji.
W celu zwiększenia nacisku na kaukaską delegację Turcy w dniu 15 maja 1918 roku zajęli Aleksandropol, a 26 maja wystosowali ultimatum do delegacji zakaukaskiej, w którym domagali się przyjęcia tureckich żądań terytorialnych poszerzonych jeszcze o okręg Nachiczewan. W razie odrzucenia żądań zagrożono wypowiedzeniem wojny.
Jeszcze przed ogłoszeniem ultimatum, dnia 26 maja 1918 roku w Tyflisie rozwiązano Zakaukaską Federacyjną Republikę Demokratyczną, ponieważ politycy gruzińscy wycofali się z federacji i tego samego dnia ogłosili powstanie niepodległej Demokratycznej Republiki Gruzji. Jako przyczynę podjęcia tej decyzji politycy gruzińscy wskazywali na protureckie sympatie wśród ludności muzułmańskiej, które uniemożliwiały dalsze istnienie republiki zakaukaskiej.
W dniu 28 maja 1918 roku powołano demokratyczne republiki: Armenii i Azerbejdżanu.
W ten sposób zakończył się etap tworzenia niepodległych państw w regionie zakaukaskim, który oddzielił się od Rosji.
Wybrana literatura:
P. Olszewski – Uwarunkowania historyczne i dzieje nowożytne regionu na tle europejskim
C. King – Widmo wolności. Historia Kaukazu
B. Baranowski, K. Baranowski – Historia Gruzji
M. Zakrzewska-Dubasowa – Historia Armenii
T. Świętochowski – Azerbejdżan
Po rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy powołał w dniu 22 marca 1917 roku Komitet Specjalny do Spraw Zakaukazia (tzw. Ozakom) pod przewodnictwem Wasyla Charłamowa. Faktyczną władzę w regionie przejęły jednak Komitety Wykonawcze Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w których dominowali gruzińscy mienszewicy, ormiańscy dasznacy oraz azerbejdżańscy musawatyści (członkowie partii „Musawat”). W celu skoordynowania działalności w połowie czerwca 1917 roku utworzono w Tyflisie tzw. Centrum Krajowe, które pełniło rolę organu wykonawczego południowokaukaskich rad delegatów.
W Gruzji dominowali mienszewicy, popierani zarówno przez ludność miast, jak i przez mieszkańców wsi gruzińskich. W Erewaniu władzę przejęli dasznacy, którzy współpracowali z gruzińskimi mienszewikami. W Azerbejdżanie powstały dwa konkurencyjne ośrodki władzy: w Baku oraz w Elizawietopolu. W pierwszym przewagę mieli Rosjanie i Ormianie, natomiast w drugim Azerowie (musawatyści) oraz Ormianie (dasznacy). W czerwcu 1917 roku powstała najważniejsza partia polityczna Azerbejdżanu: Turecka Partia Federalistów „Musawat”, w skład której weszli członkowie dawnej partii Musawat i Partii Tureckich Federalistów. Jej działacze nie byli zwolennikami powołania niepodległego Azerbejdżanu, ponieważ Azerowie nie mieli tradycji własnego państwa. Natomiast uważali, iż w przyszłości Azerbejdżan powinien stworzyć autonomiczną republikę w Rosji, przekształconej w federację wolnych i równych państw.
Podobne poglądy reprezentowali liderzy społeczności gruzińskiej i ormiańskiej: mienszewicy i dasznacy, którzy także domagali się przede wszystkim szerokiej autonomii kulturalnej dla swoich rodaków. Część dasznackich działaczy proponowała podzielenie Zakaukazia, pozostającego częścią demokratycznej Rosji, na kantony, których granice odpowiadałyby etnicznemu podziałowi regionu, na część ormiańską, azerbejdżańską i gruzińską.
Ta „niechęć” do stworzenia niepodległych państw południowokaukaskich oraz dążenie do utrzymania dotychczasowych związków z Rosją była w późniejszym okresie widoczna szczególnie w postawach Ormian i Gruzinów, którzy nadal traktowali Rosję jako obrońcę ludności chrześcijańskiej przed tureckimi muzułmanami.
Na przełomie maja i czerwca 1917 roku wojska tureckie nie napotkawszy najmniejszego oporu ze strony zdemoralizowanych oddziałów rosyjskich, odzyskały część terytorium Anatolii. W obliczu rozpadu wojsk rosyjskich pojawiła się pilna potrzeba utworzenia południowokaukaskich narodowych formacji zbrojnych, które zapobiegłby zajęciu Zakaukazia przez wojska osmańskie. Szczególnie Ormianie nalegali, aby Rząd Tymczasowy zgodził się na przeniesienie żołnierzy – Ormian z frontu wschodniego na front rosyjsko-turecki. Dopiero w październiku 1917 roku Kiereński wyraził na to zgodę, jednak chaos w Rosji sprawił, iż tylko niewielka ich dotarła na Zakaukazie.
Rząd Tymczasowy wyraził także zgodę na tworzenie oddziałów ormiańskich i gruzińskich, dostarczając im uzbrojenie z magazynów armii rosyjskiej na Zakaukaziu. Podobną zgodę uzyskali azerscy działacze Muzułmańskiej Rady Narodowej w Gandży, jednak nie otrzymali uzbrojenia i dlatego formacje azerskie same musiały zdobywać broń od żołnierzy rosyjskich. Ta sytuacja doprowadziła do wzrostu nastrojów protureckich wśród polityków azerskich, którzy zaczęli skłaniać się do bliskiej współpracy politycznej z Turcją.
Posiadanie własnych oddziałów zbrojnych przez zakaukaskie ośrodki władzy okazało się ważne po przewrocie bolszewickim. Nie podporządkowały się one – z wyjątkiem zdominowanych przez bolszewików władz w Baku – rządowi Lenina. W końcu listopada 1917 roku naczelnym organem władzy na Kaukazie Południowym stał się Komisariat Zakaukaski pod przewodnictwem wybitnego gruzińskiego mienszewika Eugenii Gegeczkori. Jego członkowie byli zwolennikami utrzymania regionu w ramach przyszłej demokratycznej, federacyjnej republiki rosyjskiej. Obok gruzińskich mienszewików w nowym organie władzy dominowali ormiańscy dasznacy oraz azerscy musawatyści.
Do stycznia 1918 roku utworzono korpus ormiański, liczący 20 tys. żołnierzy, który obsadził linię frontu rosyjsko-tureckiego od jeziora Wan do Erzincan, natomiast 10 tys. żołnierzy sił gruzińskich zajęło jego część od Erzincan do Trabzonu. Z Ormianami współpracowali Grecy Pontyjscy, którzy jak Ormianie byli prześladowani przez Turków. Grecy ci utworzyli w 1917 roku Republikę Pontyjską kierowaną przez Metropolitę Trapezundu Chrysanthosa. Na front nie wysłano natomiast oddziałów azerskiego Muzułmańskiego Korpusu Narodowego, w związku z silnymi nastrojami protureckimi wśród członków tej formacji.
Wznowienie w lutym 1918 roku tureckiej ofensywy w Anatolii oraz związana z nią groźba okupacji Zakaukazia, skłoniło Komisariat Zakaukaski do powołania Sejmu Zakaukaskiego. Składał się z południowokaukaskich deputowanych wybranych do ogólnorosyjskiej Konstytuanty, która została rozwiązana przez bolszewików oraz z przedstawicieli południowokaukaskich partii politycznych, które uzyskały najlepsze wyniki w wyborach do Konstytuanty.
Na mocy traktatu w Brześciu (3 marca 1918 roku) Rosja bolszewicka formalnie zrezygnowała z terenów wschodniej Anatolii oraz dawnej guberni karskiej, a także z okręgów Ardahan i Batumi, które miały zająć wojska tureckie. Postanowienia rosyjsko-tureckiego układu dodatkowego do traktatu brzeskiego dawały Turkom „wolną rękę” w kształtowaniu przyszłości politycznej Kaukazu Południowego.
W tej sytuacji przedstawiciele Sejmu Zakaukaskiego zgodzili się na rokowania pokojowe z Turkami w Trabzonie. Na czele delegacji południowokaukaskiej stanął gruziński mienszewik Akaki Czchenkeli. Pod wpływem ormiańskich członków delegacji, próbowała ona przeforsować utrzymanie granicy rosyjsko-tureckiej z 1914 roku oraz autonomię dla Armenii tureckiej w ramach państwa osmańskiego. Turcy nie zamierzali na to przystać, wskazując jednocześnie, iż Turcji może podpisać porozumienie tylko z przedstawicielami niepodległego państwa. Na to z kolei nie chciała się zgodzić delagecja zakaukaska. W tej sytuacji rokowania zostały zerwane, a w kwietniu 1918 roku Sejm Zakaukaski – przy sprzeciwie azerskich delegatów – wypowiedział wojnę Turcji.
W tych warunkach idea niepodległości Azerbejdżanu związanego politycznie z Turcją, zaczynała dominować wśród przywódców azerskich. Duży wpływ na to miała zbrojna eskalacja konfliktu ormiańsko-azerskiego w Baku na przełomie marca i kwietnia 1918 roku. Rządzący miastem rosyjscy bolszewicy i Ormianie byli zwolennikami ścisłego podporządkowania regionu Rosji. Rozbrojenie oddziałów azerskiej Dzikiej Dywizji doprowadziło do wybuchu antybolszewickiego powstania w muzułmańskich częściach Baku w nocy, które zostało stłumione przez bolszewickie oddziały wspierane przez Ormian. Na początku kwietnia 1918 roku członkowie ormiańskiej milicji splądrowali muzułmańskie dzielnice Baku zabijając około 3 tysiące muzułmanów.
Poziom napięcia między Ormianami i Azerami w Baku był tak duży, iż wystarczył jedynie pretekst, aby zamienił się w krwawy konflikt etniczny.
Po zerwaniu rokowań w Trabzonie wojska tureckie w połowie kwietnia 1918 roku zajęły Batumi. W obliczu nieuchronnej klęski Sejm Zakaukaski postanowił wznowić rozmowy z Turcją. Wcześniej jednak, aby spełnić jej żądanie, Sejm Zakaukaski w dniu 22 kwietnia 1918 roku ogłosił powstanie Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Demokratycznej. Powołano rząd tymczasowy pod przewodnictwem Akaki Czchenkeli. Władze w Stambule uznały republikę w końcu kwietnia, w połowie maja 1918 roku wznowiono negocjacje w Batumi.
Turcy zażądali oddania powiatów achałkałakskiego i achalcychskiego z dawnej guberni tyfliskiej, doliny rzeki Araks, stanowiącej około jednej trzeciej Armenii rosyjskiej. Domagano się także rozciągnięcia tureckiej kontroli nad linią kolejową łączącą Kars z Dżulfą położoną na granicy rosyjsko-perskiej.
Gruzińscy i ormiańscy dyplomaci nie chcieli się zgodzić na owe żądania, gdyż ich spełnienie oznaczałoby podporządkowanie Armenii Turcji oraz osłabiłoby ekonomicznie Gruzję pozbawioną dostępu do Batumi. Stanowisko tureckie wspierali natomiast azerscy członkowie delegacji.
W celu zwiększenia nacisku na kaukaską delegację Turcy w dniu 15 maja 1918 roku zajęli Aleksandropol, a 26 maja wystosowali ultimatum do delegacji zakaukaskiej, w którym domagali się przyjęcia tureckich żądań terytorialnych poszerzonych jeszcze o okręg Nachiczewan. W razie odrzucenia żądań zagrożono wypowiedzeniem wojny.
Jeszcze przed ogłoszeniem ultimatum, dnia 26 maja 1918 roku w Tyflisie rozwiązano Zakaukaską Federacyjną Republikę Demokratyczną, ponieważ politycy gruzińscy wycofali się z federacji i tego samego dnia ogłosili powstanie niepodległej Demokratycznej Republiki Gruzji. Jako przyczynę podjęcia tej decyzji politycy gruzińscy wskazywali na protureckie sympatie wśród ludności muzułmańskiej, które uniemożliwiały dalsze istnienie republiki zakaukaskiej.
W dniu 28 maja 1918 roku powołano demokratyczne republiki: Armenii i Azerbejdżanu.
W ten sposób zakończył się etap tworzenia niepodległych państw w regionie zakaukaskim, który oddzielił się od Rosji.
Wybrana literatura:
P. Olszewski – Uwarunkowania historyczne i dzieje nowożytne regionu na tle europejskim
C. King – Widmo wolności. Historia Kaukazu
B. Baranowski, K. Baranowski – Historia Gruzji
M. Zakrzewska-Dubasowa – Historia Armenii
T. Świętochowski – Azerbejdżan
(1)