Całkowicie odmiennie zorganizowano wojskowe służby wywiadowcze na wschodzie, gdzie najdłużej trwały działania militarne.
Z tego też powodu struktura organów Oddziału II ND WP musiała być dostosowana do organizacji jednostek bojowych Wojska Polskiego. W styczniu 1920 roku dowództwa frontów przekształcono w dowództwa armii. Przy każdym nowo powstałym dowództwie armii utworzono oddziały II informacyjne, których struktura wewnętrzna przedstawiała się następująco: sekcja ofensywna – z referatami organizacyjnym i ewidencyjnym, sekcja defensywna – ze specjalnym referatem stacji kontrolnych, sekcja polityczno-prasowa – z referatem propagandy zewnętrznej oraz sekcja kulturalno-oświatowa.
W wyniku tych przekształceń Oddział Informacyjny Frontu Podolskiego stał się Oddziałem II 6. Armii, działającym przeciwko bolszewickiej 12. Armii. Szefem jego oddziału został kpt. Walery Sławek. Spośród podległych placówek jedna w Kołomyi uległa likwidacji, a druga, usytuowana w Stryju, jak wspomniano, została uzależniona od Ekspozytury Oddziału II ND WP w Krakowie.
Z kolei Oddział Informacyjny Dowództwa Frontu Wołyńskiego stał się Oddziałem II Dowództwa 2. Armii. Na jego szefa wyznaczono kpt. Stefana Benedykta. Oddział Informacyjny Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego przekształcił się natomiast w następujący sposób: ekspozytura w Mińsku została przemianowana na Oddział II Dowództwa 4. Armii, z rtm. Kazimierzem Stamirowskim na czele, ponadto wydzielono Oddział II Dowództwa l. Armii, którego kierownictwo powierzono kpt. Józefowi Beckowi, oraz Oddział II 7. Armii, z szefem kpt. Marianem Zyndramem-Kościałkowskim.
Wraz z zawieszeniem broni na froncie wschodnim, w październiku 1920 roku przystąpiono do gruntownej reorganizacji instytucji wojskowych, w tym także organów wywiadu i kontrwywiadu, stopniowo przechodząc do działań w warunkach pokoju. Na początku 1921 roku rozpoczęto wycofywanie z frontu i likwidację poszczególnych armii. Proces ten trwał do 1922 roku.
Część funkcji z zakresu administracji i inspekcji przejęły tworzone inspektoraty armii. Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych z 9 maja 1921 roku powołano do życia następujące inspektoraty: I Wilno – gen. Edward Śmigły-Rydz, II Warszawa – gen. Tadeusz Rozwadowski, III Toruń – gen. Leonard Skierski, IV Kraków – gen. Stanisław Szeptycki, V Lwów – gen. Stanisław Haller.
Znacznie trudniejsze było przystosowanie terenowej organizacji wojskowych służb specjalnych do warunków pokojowych. Wcześniej, już w 1920 roku, na zachodzie i południu kraju utworzono ekspozytury Oddziału II ND WP (w Krakowie, Poznaniu i Grudziądzu). W podobny sposób na froncie wschodnim oddziały II poszczególnych armii przekształciły się w ekspozytury Oddziału II ND WP, które bezpośrednio podlegały szefowi służb informacyjnych ND WP.
W dniu 1 czerwca 1921 roku zamiast Oddziału II Dowództwa 6. Armii powstała Ekspozytura Oddziału II ND WP we Lwowie. Jej szefem został mjr E. Florek. Podobnie z Oddziału II Dowództwa 2. Armii powstała Ekspozytura Oddziału II w Grodnie, później przeniesiona do Wilna. Z organów wywiadowczych pozostałych armii (1., 4. i 7.) utworzono Ekspozyturę Oddziału II w Brześciu nad Bugiem.
Na uwagę zasługuje to, że sekcje defensywy oddziałów II likwidowanych armii oddzielono od nowo powstałych ekspozytur, które miały się zająć prowadzeniem wywiadu płytkiego, i przekazano do komórek kontrwywiadowczych odpowiednich dowództw okręgów generalnych – wydziałów II. Na przykład sekcja defensywy Oddziału II Dowództwa 6. Armii została przejęta przez DOG Lublin i Lwów. Potrzebę utworzenia ekspozytur uzasadniano tym, że „celem utworzenia stałego ośrodka wywiadowczego nad granicą południowo-wschodnią, ośrodka centralizującego pracę stałej sieci placówek i posterunków wywiadowczych nadgranicznych i zagranicznych, koniecznym staje się utworzenie Ekspozytury Oddziału II ND WP we Lwowie. Jednym z motywów za utworzeniem już teraz, przed ogólną reorganizacją naczelnych władz wojskowych, jest potrzeba ujednostajnienia warunków pracy wywiadowczej na całym terenie RP. Istnienie dowództw armii na granicy wschodniej państwa nie stoi na przeszkodzie stworzenia stałych placówek. Dziś pracę tę prowadzą oddziały 2. Armii, brak jednak stałych ośrodków pracy uniezależnionych od fluktuacji, jakiej muszą podlegać armie, wpływa na przyspieszenie tej organizacji”.
Ekspozytury w większości miały podobną strukturę wewnętrzną, którą tworzyły następujące referaty: organizacyjny, personalny, techniczny, agentury wywiadowczej, a także komisje gospodarcze i kancelaria.
Podczas procesu przekształceń organizacyjnych organów wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w sierpniu 1921 roku podjęto decyzję o likwidacji Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich. Jego poszczególne komórki zostały wchłonięte przez Ścisłą Radę Wojenną, Sztab Generalny oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych. Oddział II ND WP został przejęty przez Sztab Generalny.
W odmienny sposób kształtowała się organizacja wojskowej służby kontrwywiadowczej na terenie pozafrontowym. W czerwcu 1919 roku z ND WP do MSWojsk. przekazano dwie sekcje – polityczną i wojskowo-policyjną. Na ich podstawie stworzono w lipcu tegoż roku Departament Informacyjny w MSWojsk. Składał się on z sekcji politycznej oraz Wydziału Kontroli Korespondencji Zagranicznej, Telefonicznej i Telegraficznej, który przekazano do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Kierownictwo tego departamentu powierzono ppłk. Bogusławowi Miedzińskiemu, związanemu z obozem belwederskim.
Sposób i kierunek działania tego departamentu zasadniczo różniły się od charakteru pracy Oddziału II ND WP. Zajmował się on szeroko rozumianą działalnością kontrwywiadowczą, obejmującą teren całego kraju z wyjątkiem obszaru frontowego.
Szef Departamentu II MSWojsk. miał zapewnić spokój na zapleczu frontu oraz spełniać wszelkie funkcje usługowe dla wojskowych jednostek liniowych. W tym celu pracownicy departamentu przygotowywali komunikaty informacyjne dla odpowiednich dowództw, zajmowali się zwalczaniem agitacji antypaństwowej, zarówno w szeregach wojska, jak i w życiu publicznym, a także przygotowywali kontrpropagandę. Prowadzono także odpowiednie działania wśród żołnierzy powracających z frontu i jeńców z Armii Czerwonej, którzy przebywali w obozach jenieckich.
Współdziałano z różnymi przedstawicielami sił antysowieckich i antyrewolucyjnych, m.in. z resztkami korpusu gen. Mikołaja Bredowa, skoncentrowanymi w obozach w głębi kraju. Dużym poparciem Departamentu Informacyjnego cieszył się Borys Sawinkow, który uzyskał zgodę na formowanie rosyjskich oddziałów wojskowych przeciwko bolszewikom.
W lutym 1920 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych zostało gruntownie zreorganizowane na wzór francuski. Stworzono Sztab MSWojsk., w którym zamiast zlikwidowanych departamentów utworzono oddziały. Sprawy kontrwywiadowcze znalazły się w Oddziale II Informacyjnym Sztabu MSWojsk. Tworzyły go początkowo trzy sekcje: ogólno-organizacyjna (kierownik kpt. A. Tomaszewski), defensywy (por. Bronisław Witecki) i informacyjna (kpt. Mieczysław Kozar-Słobódzki).
W lipcu 1920 roku powstała sekcja plebiscytowa (por. Tadeusz Puszczyński), składająca się z trzech wydziałów, które miały działać na terenach plebiscytowych: Górnego Śląska, Śląska Cieszyńskiego oraz Warmii i Mazur. Wszystkie akcje specjalne organizowane na tym obszarze musiały być uzgadniane z kierownikiem sekcji por. Puszczyńskim.
Po utworzeniu Armii Ochotniczej w ramach jej Generalnego Inspektoratu powstał, kierowany przez ppłk. M. Dienstla, Oddział II Informacji i Propagandy.
Większość zadań służb informacyjnych MSWojsk. sprowadzała się do wywiadu defensywnego. W celu skuteczniejszej działalności rozpoczęto tworzenie terenowych agend defensywnych MSWojsk. Już w listopadzie 1918 r. przystąpiono do wprowadzenia podziału kraju na okręgi generalne, których początkowo było pięć, a w 1920 roku dziewięć: warszawski, grodzieński, lubelski, pomorski, kielecki, łódzki, krakowski, lwowski, poznański. Każdy dowódca okręgu dysponował sztabem, który tworzyły wewnętrzne komórki – oddziały.
Jednym z nich był Oddział II Informacyjny odpowiedzialny za walkę ze szpiegostwem i działalnością antypaństwową na terenie okręgu. Szefowie tych oddziałów podlegali z jednej strony swojemu bezpośredniemu przełożonemu – dowódcy okręgu, a z drugiej szefowi Oddziału II MSWojsk.
Na osobną uwagę zasługuje działalność żandarmerii w warunkach wojny w latach 1919–1921.
W okresie wojny żandarmeria wykonywała także zadania, które w normalnych warunkach pozostały w gestii cywilnej służby policyjnej, a więc ochrona zdrowia i życia obywateli oraz walka z przestępczością kryminalną (policja wojskowa). Ponadto oddziały żandarmerii pełniły funkcję organów wykonawczych dla służb wywiadu i defensywy wojskowej, m.in. zajmowały się zwalczaniem działalności antypaństwowej.
Żandarmeria ze względu na teren działania dzieliła się na polową (obszar frontowy) i krajową (obszar zaplecza frontu). Pierwsza podlegała ND WP, druga – ministrowi spraw wojskowych. W tym drugim przypadku, w kwietniu 1919 roku utworzono w MSWojsk. Wydział Żandarmerii, którego zakres kompetencji początkowo obejmował jedynie teren byłego Królestwa Polskiego. Pierwszym dowódcą został gen. Eugeniusz Dąbrowiecki.
Organizacja oddziałów żandarmerii w poszczególnych regionach Królestwa miała inny charakter. W okręgu warszawskim na bazie Polskiej Siły Zbrojnej rtm. Norbert Okołowicz utworzył w listopadzie 1918 roku w Warszawie Ekspozyturę Żandarmerii, której podporządkowane były dowództwa powiatowe i posterunki gminne. Organizacja w okręgu lubelskim oparła się na agendach żandarmerii austriackiej. Utworzone w listopadzie 1918 roku stanowisko referenta żandarmerii przy Komisarzu Generalnym objął rtm. dr Stoch. W okręgu kieleckim oddziały żandarmerii organizował rtm. Wiktor Ludwikowski, który podporządkował sobie rozmaite obywatelskie ochotnicze formacje policyjne oraz żandarmerię austriacką. Najpóźniej utworzono żandarmerię w okręgu łódzkim.
Natomiast w Wielkopolsce oraz wschodniej i zachodniej Małopolsce oddziały żandarmerii odgrywały rolę cywilnej policji, dlatego też w przyszłości przekształciły się w jednostki Policji Państwowej.
W strukturze centrali i terenowych jednostek żandarmerii zawsze znajdowała się komórka o kompetencjach inwigilacyjno-policyjnych. Również w powołanej 7 kwietnia 1919 roku żandarmerii polowej, przeznaczonej do działania na terenie wojennym, znajdowały się komórki o podobnych kompetencjach. Początkowo w Generalnej Ekspozyturze Żandarmerii Polowej przy ND WP utworzono oddział inwigilacyjny, kierowany przez por. A. Bolerowskiego. Z kolei w etapowych oddziałach żandarmerii znajdowały się referaty śledcze.
W dniu 5 października 1919 roku utworzono wojskowy referat inwigilacyjny przy Wydziale II Sztabu Dowództwa Żandarmerii MSWojsk. Do jego zadań należało: „a) regulowanie wojskowej służby inwigilacyjnej, b) segregowanie karnego i poufnego materiału inwigilacyjnego, c) przygotowanie wojskowego materiału inwigilacyjnego do druku w „Gazecie Śledczej”« i „P[oufnym] P[rzeglądzie] I[nwigilacyjnym]”.
Wybrana literatura:
A. Misiuk – Tworzenie się systemu wojskowych służb specjalnych w Polsce w latach 1918-1922
A. Misiuk - Służby specjalne II Rzeczypospolitej 1918–1939
G. Ratajczyk - Żandarmeria Wojska Polskiego II RP
B. Woszczyński - Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności
Z tego też powodu struktura organów Oddziału II ND WP musiała być dostosowana do organizacji jednostek bojowych Wojska Polskiego. W styczniu 1920 roku dowództwa frontów przekształcono w dowództwa armii. Przy każdym nowo powstałym dowództwie armii utworzono oddziały II informacyjne, których struktura wewnętrzna przedstawiała się następująco: sekcja ofensywna – z referatami organizacyjnym i ewidencyjnym, sekcja defensywna – ze specjalnym referatem stacji kontrolnych, sekcja polityczno-prasowa – z referatem propagandy zewnętrznej oraz sekcja kulturalno-oświatowa.
W wyniku tych przekształceń Oddział Informacyjny Frontu Podolskiego stał się Oddziałem II 6. Armii, działającym przeciwko bolszewickiej 12. Armii. Szefem jego oddziału został kpt. Walery Sławek. Spośród podległych placówek jedna w Kołomyi uległa likwidacji, a druga, usytuowana w Stryju, jak wspomniano, została uzależniona od Ekspozytury Oddziału II ND WP w Krakowie.
Z kolei Oddział Informacyjny Dowództwa Frontu Wołyńskiego stał się Oddziałem II Dowództwa 2. Armii. Na jego szefa wyznaczono kpt. Stefana Benedykta. Oddział Informacyjny Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego przekształcił się natomiast w następujący sposób: ekspozytura w Mińsku została przemianowana na Oddział II Dowództwa 4. Armii, z rtm. Kazimierzem Stamirowskim na czele, ponadto wydzielono Oddział II Dowództwa l. Armii, którego kierownictwo powierzono kpt. Józefowi Beckowi, oraz Oddział II 7. Armii, z szefem kpt. Marianem Zyndramem-Kościałkowskim.
Wraz z zawieszeniem broni na froncie wschodnim, w październiku 1920 roku przystąpiono do gruntownej reorganizacji instytucji wojskowych, w tym także organów wywiadu i kontrwywiadu, stopniowo przechodząc do działań w warunkach pokoju. Na początku 1921 roku rozpoczęto wycofywanie z frontu i likwidację poszczególnych armii. Proces ten trwał do 1922 roku.
Część funkcji z zakresu administracji i inspekcji przejęły tworzone inspektoraty armii. Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych z 9 maja 1921 roku powołano do życia następujące inspektoraty: I Wilno – gen. Edward Śmigły-Rydz, II Warszawa – gen. Tadeusz Rozwadowski, III Toruń – gen. Leonard Skierski, IV Kraków – gen. Stanisław Szeptycki, V Lwów – gen. Stanisław Haller.
Znacznie trudniejsze było przystosowanie terenowej organizacji wojskowych służb specjalnych do warunków pokojowych. Wcześniej, już w 1920 roku, na zachodzie i południu kraju utworzono ekspozytury Oddziału II ND WP (w Krakowie, Poznaniu i Grudziądzu). W podobny sposób na froncie wschodnim oddziały II poszczególnych armii przekształciły się w ekspozytury Oddziału II ND WP, które bezpośrednio podlegały szefowi służb informacyjnych ND WP.
W dniu 1 czerwca 1921 roku zamiast Oddziału II Dowództwa 6. Armii powstała Ekspozytura Oddziału II ND WP we Lwowie. Jej szefem został mjr E. Florek. Podobnie z Oddziału II Dowództwa 2. Armii powstała Ekspozytura Oddziału II w Grodnie, później przeniesiona do Wilna. Z organów wywiadowczych pozostałych armii (1., 4. i 7.) utworzono Ekspozyturę Oddziału II w Brześciu nad Bugiem.
Na uwagę zasługuje to, że sekcje defensywy oddziałów II likwidowanych armii oddzielono od nowo powstałych ekspozytur, które miały się zająć prowadzeniem wywiadu płytkiego, i przekazano do komórek kontrwywiadowczych odpowiednich dowództw okręgów generalnych – wydziałów II. Na przykład sekcja defensywy Oddziału II Dowództwa 6. Armii została przejęta przez DOG Lublin i Lwów. Potrzebę utworzenia ekspozytur uzasadniano tym, że „celem utworzenia stałego ośrodka wywiadowczego nad granicą południowo-wschodnią, ośrodka centralizującego pracę stałej sieci placówek i posterunków wywiadowczych nadgranicznych i zagranicznych, koniecznym staje się utworzenie Ekspozytury Oddziału II ND WP we Lwowie. Jednym z motywów za utworzeniem już teraz, przed ogólną reorganizacją naczelnych władz wojskowych, jest potrzeba ujednostajnienia warunków pracy wywiadowczej na całym terenie RP. Istnienie dowództw armii na granicy wschodniej państwa nie stoi na przeszkodzie stworzenia stałych placówek. Dziś pracę tę prowadzą oddziały 2. Armii, brak jednak stałych ośrodków pracy uniezależnionych od fluktuacji, jakiej muszą podlegać armie, wpływa na przyspieszenie tej organizacji”.
Ekspozytury w większości miały podobną strukturę wewnętrzną, którą tworzyły następujące referaty: organizacyjny, personalny, techniczny, agentury wywiadowczej, a także komisje gospodarcze i kancelaria.
Podczas procesu przekształceń organizacyjnych organów wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w sierpniu 1921 roku podjęto decyzję o likwidacji Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich. Jego poszczególne komórki zostały wchłonięte przez Ścisłą Radę Wojenną, Sztab Generalny oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych. Oddział II ND WP został przejęty przez Sztab Generalny.
W odmienny sposób kształtowała się organizacja wojskowej służby kontrwywiadowczej na terenie pozafrontowym. W czerwcu 1919 roku z ND WP do MSWojsk. przekazano dwie sekcje – polityczną i wojskowo-policyjną. Na ich podstawie stworzono w lipcu tegoż roku Departament Informacyjny w MSWojsk. Składał się on z sekcji politycznej oraz Wydziału Kontroli Korespondencji Zagranicznej, Telefonicznej i Telegraficznej, który przekazano do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Kierownictwo tego departamentu powierzono ppłk. Bogusławowi Miedzińskiemu, związanemu z obozem belwederskim.
Sposób i kierunek działania tego departamentu zasadniczo różniły się od charakteru pracy Oddziału II ND WP. Zajmował się on szeroko rozumianą działalnością kontrwywiadowczą, obejmującą teren całego kraju z wyjątkiem obszaru frontowego.
Szef Departamentu II MSWojsk. miał zapewnić spokój na zapleczu frontu oraz spełniać wszelkie funkcje usługowe dla wojskowych jednostek liniowych. W tym celu pracownicy departamentu przygotowywali komunikaty informacyjne dla odpowiednich dowództw, zajmowali się zwalczaniem agitacji antypaństwowej, zarówno w szeregach wojska, jak i w życiu publicznym, a także przygotowywali kontrpropagandę. Prowadzono także odpowiednie działania wśród żołnierzy powracających z frontu i jeńców z Armii Czerwonej, którzy przebywali w obozach jenieckich.
Współdziałano z różnymi przedstawicielami sił antysowieckich i antyrewolucyjnych, m.in. z resztkami korpusu gen. Mikołaja Bredowa, skoncentrowanymi w obozach w głębi kraju. Dużym poparciem Departamentu Informacyjnego cieszył się Borys Sawinkow, który uzyskał zgodę na formowanie rosyjskich oddziałów wojskowych przeciwko bolszewikom.
W lutym 1920 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych zostało gruntownie zreorganizowane na wzór francuski. Stworzono Sztab MSWojsk., w którym zamiast zlikwidowanych departamentów utworzono oddziały. Sprawy kontrwywiadowcze znalazły się w Oddziale II Informacyjnym Sztabu MSWojsk. Tworzyły go początkowo trzy sekcje: ogólno-organizacyjna (kierownik kpt. A. Tomaszewski), defensywy (por. Bronisław Witecki) i informacyjna (kpt. Mieczysław Kozar-Słobódzki).
W lipcu 1920 roku powstała sekcja plebiscytowa (por. Tadeusz Puszczyński), składająca się z trzech wydziałów, które miały działać na terenach plebiscytowych: Górnego Śląska, Śląska Cieszyńskiego oraz Warmii i Mazur. Wszystkie akcje specjalne organizowane na tym obszarze musiały być uzgadniane z kierownikiem sekcji por. Puszczyńskim.
Po utworzeniu Armii Ochotniczej w ramach jej Generalnego Inspektoratu powstał, kierowany przez ppłk. M. Dienstla, Oddział II Informacji i Propagandy.
Większość zadań służb informacyjnych MSWojsk. sprowadzała się do wywiadu defensywnego. W celu skuteczniejszej działalności rozpoczęto tworzenie terenowych agend defensywnych MSWojsk. Już w listopadzie 1918 r. przystąpiono do wprowadzenia podziału kraju na okręgi generalne, których początkowo było pięć, a w 1920 roku dziewięć: warszawski, grodzieński, lubelski, pomorski, kielecki, łódzki, krakowski, lwowski, poznański. Każdy dowódca okręgu dysponował sztabem, który tworzyły wewnętrzne komórki – oddziały.
Jednym z nich był Oddział II Informacyjny odpowiedzialny za walkę ze szpiegostwem i działalnością antypaństwową na terenie okręgu. Szefowie tych oddziałów podlegali z jednej strony swojemu bezpośredniemu przełożonemu – dowódcy okręgu, a z drugiej szefowi Oddziału II MSWojsk.
Na osobną uwagę zasługuje działalność żandarmerii w warunkach wojny w latach 1919–1921.
W okresie wojny żandarmeria wykonywała także zadania, które w normalnych warunkach pozostały w gestii cywilnej służby policyjnej, a więc ochrona zdrowia i życia obywateli oraz walka z przestępczością kryminalną (policja wojskowa). Ponadto oddziały żandarmerii pełniły funkcję organów wykonawczych dla służb wywiadu i defensywy wojskowej, m.in. zajmowały się zwalczaniem działalności antypaństwowej.
Żandarmeria ze względu na teren działania dzieliła się na polową (obszar frontowy) i krajową (obszar zaplecza frontu). Pierwsza podlegała ND WP, druga – ministrowi spraw wojskowych. W tym drugim przypadku, w kwietniu 1919 roku utworzono w MSWojsk. Wydział Żandarmerii, którego zakres kompetencji początkowo obejmował jedynie teren byłego Królestwa Polskiego. Pierwszym dowódcą został gen. Eugeniusz Dąbrowiecki.
Organizacja oddziałów żandarmerii w poszczególnych regionach Królestwa miała inny charakter. W okręgu warszawskim na bazie Polskiej Siły Zbrojnej rtm. Norbert Okołowicz utworzył w listopadzie 1918 roku w Warszawie Ekspozyturę Żandarmerii, której podporządkowane były dowództwa powiatowe i posterunki gminne. Organizacja w okręgu lubelskim oparła się na agendach żandarmerii austriackiej. Utworzone w listopadzie 1918 roku stanowisko referenta żandarmerii przy Komisarzu Generalnym objął rtm. dr Stoch. W okręgu kieleckim oddziały żandarmerii organizował rtm. Wiktor Ludwikowski, który podporządkował sobie rozmaite obywatelskie ochotnicze formacje policyjne oraz żandarmerię austriacką. Najpóźniej utworzono żandarmerię w okręgu łódzkim.
Natomiast w Wielkopolsce oraz wschodniej i zachodniej Małopolsce oddziały żandarmerii odgrywały rolę cywilnej policji, dlatego też w przyszłości przekształciły się w jednostki Policji Państwowej.
W strukturze centrali i terenowych jednostek żandarmerii zawsze znajdowała się komórka o kompetencjach inwigilacyjno-policyjnych. Również w powołanej 7 kwietnia 1919 roku żandarmerii polowej, przeznaczonej do działania na terenie wojennym, znajdowały się komórki o podobnych kompetencjach. Początkowo w Generalnej Ekspozyturze Żandarmerii Polowej przy ND WP utworzono oddział inwigilacyjny, kierowany przez por. A. Bolerowskiego. Z kolei w etapowych oddziałach żandarmerii znajdowały się referaty śledcze.
W dniu 5 października 1919 roku utworzono wojskowy referat inwigilacyjny przy Wydziale II Sztabu Dowództwa Żandarmerii MSWojsk. Do jego zadań należało: „a) regulowanie wojskowej służby inwigilacyjnej, b) segregowanie karnego i poufnego materiału inwigilacyjnego, c) przygotowanie wojskowego materiału inwigilacyjnego do druku w „Gazecie Śledczej”« i „P[oufnym] P[rzeglądzie] I[nwigilacyjnym]”.
Wybrana literatura:
A. Misiuk – Tworzenie się systemu wojskowych służb specjalnych w Polsce w latach 1918-1922
A. Misiuk - Służby specjalne II Rzeczypospolitej 1918–1939
G. Ratajczyk - Żandarmeria Wojska Polskiego II RP
B. Woszczyński - Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności
(2)