blogi

Do połowy XIX wieku warszawska Praga pozbawiona była przemysłu.
 
 
      Sytuacja zmieniła się wraz z uruchomieniem połączeń kolejowych, a przede wszystkim sieci bocznic prowadzących bezpośrednio do zakładów przemysłowych. Ułatwiło to w znacznym stopniu dystrybucję towarów i zachęciło rosyjskich inwestorów. W tamtym czasie głównym odbiorcą większości dóbr produkowanych w Warszawie był rynek rosyjski. Dodatkowym atutem Pragi były stosunkowo niskie ceny gruntów i tania siła robocza.
 
           
      W ciągu kilkudziesięciu lat Praga zmieniła oblicze, stając się dzielnicą przemysłową, do której włączono zindustrializowane okoliczne osady – Szmulowiznę i Nową Pragę. Szacuje się, że na przełomie XIX/XX w. duże zakłady przemysłowe, zatrudniające ponad 500 osób stanowiły razem 45% rynku praskiego. W 1913 roku 10 tys. mieszkańców dzielnicy zatrudnionych było w zakładach przemysłowych.
 
 
     Wraz z rozwojem dzielnicy przenosiło się tam szereg przedsiębiorstw z lewobrzeżnej Warszawy, głównie z Powiśla. Praga stała się główną dzielnicą przemysłową miasta. Jednocześnie nie poprawiła się sytuacja mieszkaniowa jej ludności.  „Rozbudowujący się przemysł przyciągał ludzi szukających zarobku – napisał Romuald Morawski -  i w niewielkim stopniu zwracających uwagę na warunki życia.”  Większość praskich kamienic pozbawiona była bieżącej wody,  wspólne zlewy często znajdowały się na korytarzach,  a toalety w podwórzach (w późniejszym czasie na korytarzach). Kamienice pozbawione były również centralnego ogrzewania.
 
 
     Sytuacja uległa niewielkiej poprawie na początku XX wieku, gdy większość budynków podłączono do sieci kanalizacyjnej, podciągnięto też do nich bieżącą wodę z miejskiego wodociągu. W tym samym czasie większość ulic wybrukowano i ustawiono wzdłuż nich latarnie. Do tego momentu pogrążone w „egipskich” ciemnościach praskie ulice   cieszyły się sławą najniebezpieczniejszych miejsc w mieście.
 
 
     Dzielnica nie posiadała także instytucji kulturalno-oświatowych jak choćby szkoła średnia czy teatr, które dostępne były jedynie po drugiej stronie Wisły.
 
 
     Największym praskim zakładem przemysłowym była założona w 1879 roku Warszawska Fabryka Stali, w skrócie nazywana po prostu Stalownią. Początkowo mieściła się przy ulicy Fabrycznej, jednak po przyłączeniu jej terenu do Warszawy część istniejących nazw ulic została zmieniona, tak aby nie dublowały się z już istniejącymi na lewym brzegu. Taki los spotkał i Fabryczną, która została przemianowana na ul. Stalową.
 
 
     Praska Stalownia należała do największych zakładów produkcyjnych  funkcjonujących na terenie Królestwa Polskiego w II połowie XIX w.  Fabryka zajmowała olbrzymią działkę w kwartale pomiędzy dzisiejszymi ulicami Stalową, Szwedzką, al. Solidarności, a nasypem kolejowym.. „Dokoła nowej fabryki rozsiadły się już domy i domki zamieszkałe przez jej pracowników – pisał „Kurier Warszawski - i niewątpliwie za lat kilka okolice jej przetworzą się stanowczo w pełną życia fabryczną dzielnicę Warszawy, dzielnicę w której trudno by już było domyśleć się czem ona była przed tak niedawnym czasem.” .
 
 
     W zakładzie produkowano przede wszystkim szyny oraz obręcze i osie do kół wagonowych na potrzeby rosyjskich linii kolejowych, tak więc jej lokalizacja w pobliżu jednego z warszawskich dworców nie była przypadkowa.
 
 
     Huta była zarządzana przez Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Stali, którego głównymi udziałowcami byli spółka Lilpop Rau i Loewenstein z Warszawy oraz Towarzystwo Urządzeń Górniczych ze Starachowic. W pierwszej fazie zatrudniono około 800 (potem 1100) pracowników pracujących w trybie dwuzmianowym.
 
 
    W pobliżu wzniesiono także domy czynszowe dla robotników oraz szkołę, do której miały uczęszczać ich dzieci.
 
 
     Gdy w 1888 roku nadszedł kryzys związany z wprowadzeniem cła na surowce sprowadzane z zagranicy (Stalownia  przetwarzała przede wszystkim surówkę z Anglii i Niemiec) produkcja okazała się nieopłacalna. W jego konsekwencji doszło do przeniesienia  zakładu do Jekaterynosławia.
 
 
    Po likwidacji Stalowni, zabudowania przekazano rosyjskiemu wojsku, które zorganizowało w nich warsztaty artyleryjskie, przeniesione z  ul. Długiej. Składały się one z trzynastu budynków, z których do dnia dzisiejszego przetrwał tylko jeden. W jego attyce widać wyraźnie płaskorzeźbę dwóch skrzyżowanych ze sobą armat.
 
 
      Magazynowano tu broń i amunicję, ale także prowadzono konieczne naprawy. W 1908 roku doszło w nich do groźnego pożaru.  „Dziś o godz. 1-ej po południu wybuchł gwałtowny pożar w okręgowych warsztatach artylerji na Nowej Pradze przy końcu ulicy Stalowej, – donosił „Kurier Warszawski” - w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolei petersburskiej. Pożar zaczął szerzyć się w oddziale broni ręcznej, gdzie znajdował się pewien zapas ładunków, skutkiem czego powstała kanonada, trwająca przeszło kwadrans, nie dozwalająca przystąpić wewnątrz do ratunku [...].” Podobno gaszenie pożaru zajęło ponad 5 godzin.
 
 
     W okresie międzywojennym cały teren przeszedł na własność Wojska Polskiego, które w maju 1920 roku ulokowało tu Zbrojownię nr 2. Remontowano w niej sprzęt wojskowy, a także  wytwarzano m.in. części do dział artyleryjskich i karabinów, uzbrojenie strzelnicze do lekkich czołgów oraz skrzynie do transportu amunicji.
 
 
     W czasach II Rzeczypospolitej Zbrojownia należała do największych tego typu zakładów w Polsce: w 1927 roku pracowało tu 888 robotników, a w następnych latach zatrudnienie wzrosło nawet do 1200 osób.
 

    W 1944 roku większa część zabudowań została wysadzona w powietrze przez wycofujące się wojsk niemieckie.
 
 
     Po II wojnie światowej przez wiele lat teren nadal należał do wojska. Opuszczone po 1989 roku  budynki dzierżawiły rozliczne hurtownie. W 2011 roku Agencja Mienia Wojskowego wystawiła obiekt na sprzedaż, a właścicielem niemal całej działki została Uczelnia Marii Skłodowskiej-Curie, która zaadaptowała je na potrzeby szpitala onkologicznego.
 
 
     Na Pradze nadal można podziwiać przykłady doskonałej architektury przemysłowej.  Jednym z przykładów jest Fabryka Cukrów Anczewskiego znajdująca się przy ul. 11 Listopada 10.  Mimo częstych zmian właściciela marka „F. Anczewski” została utrzymana, ponieważ cieszyła się dobrą sławą. Okres świetności zakład przeżywał jednak w latach 20. XX wieku, kiedy jej właścicielem został znany warszawski mistrz cukierniczy, Ludwik Skorupka. Wówczas zbudowano budynek piekarni pośrodku podwórza. Oprócz niej zachował się główny budynek produkcyjno-biurowy z ciekawą dekoracją architektoniczną z 1900 roku oraz parterowa oficyna w głębi, zbudowana  około 1910 roku.
 
 
    Z branżą cukierniczą związana była także Fabryka Cukrów i Czekolady „Franboli” znajdująca się przy ul. Śnieżnej 2. Jej nazwa pochodzi od imion trzech braci, Franciszka, Bolesława i Ignacego Kiełbasińskich, właścicieli zakładu, który powstał w 1922 roku. Fabryka rozwijała się dynamicznie i w 1935 roku zatrudniała już 140 pracowników.
 
 
    Oprócz produkcji różnego rodzaju słodyczy, pakowano tam także herbatę. Specjalnością przedsiębiorstwa były wyroby marcepanowe, fantazyjne czekoladki w kształcie ostryg, grzybków, cygar lub literek, a także słynne „tęczowe” cukierki. Sprzedawano je na sztuki także w sklepie firmowym przy ul. Marszałkowskiej 113. Po wojnie zakład przeszedł pod zarząd fabryki „Wedla”.
 
 
    W zachowanym jej budynku biurowym, na jesieni 1944 roku mieszkał tow. Bierut.
 
 
     W okolicach znajdowało się kilka młynów parowych. Jeden z największych, Schutza i Parzyńskiego, zlokalizowany był przy ul. Brzeskiej 8.  Przed I wojną mielono tu delikatną białą mąkę służącą do wypieków żydowskiej macy. Później mąka okazała się mniej opłacalna i młyn wytwarzał m.in. płatki owsiane. Do dziś przetrwały relikty budynku biurowego od ulicy oraz czteropiętrowego młyna w głębi posesji.
 
 
    Wśród innych młynów  wymienić należy Warszawski Młyn Parowy przy ul. Objazdowej 2 oraz Młyn Parowy „Praga” należący do Hipolita Wawelberga (później Mieczysława Rubinsteina) przy ul. Okrzei 23. Pierwszy z wymienionych powstał w 1899 roku, zatrudniał 22 pracowników, a łączny obrót zakładu wynosił około miliona rubli. W 1910 roku jednym z jego  udziałowców został Karol Michler, znany właściciel młyna i piekarni na Woli. Zakład przetwarzał ponad 250 ton zbóż rocznie, z których produkowano  mąki i kasze.
 
 
    Zachowany do dziś stanowi jeden z najciekawszych zespołów przemysłowych dawnej Warszawy. Wśród zabudowy możemy odnaleźć m.in. budynek młyna oraz spichlerz i zabudowania portierni.
 
 
    Młyn z ul. Okrzei nie miał aż tyle szczęścia. Większość zabudowań uległa zniszczeniu podczas działań wojennych na jesieni 1944 roku.  Dziś w tym miejscu znajduje się apartamentowiec „Symfonia”, którego architekt ciekawie wkomponował w  bryłę budynku istniejące fragmenty ceglanej elewacji. Za zachowanym fabrycznym murem kryje się restauracja.
 
 
 
CDN

Ostatecznie 26 stycznia 1919 roku wybrano 220 posłów w Królestwie Polskim oraz 69 w Galicji.
 
      W wyborach wzięło udział 4,6 mln osób, z czego 3,57 mln z nich oddało głosy w Królestwie Polskim a 1,03 mln  w Galicji. Frekwencja wyborcza wyniosła 84% w Królestwie Polskim i 83% w Galicji.
 
      Spośród okręgów wyborczych w Królestwie jedynie w jednym okręgu (nr 21 w Chełmie) wzięło udział mniej niż 60% uprawnionych do głosowania. Najwyższa frekwencję zanotowano w okręgu nr 8 w Koninie – 94%.
 
      W Galicji frekwencja wahała się od 59% w okręgu nr 46 w Przemyślu do 87 % w okręgu nr 43 w Rzeszowie.
 
      Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych, zdominowany przez endecję, uzyskał w Królestwie Polskim 46,7% głosów, co przełożyło się na 89 mandatów. Prawica nie uzyskała mandatów jedynie w 5 okręgach (Włocławku, Koninie, Łukowie, Pińczowie  i Olkuszu), w pozostałych zdobywając od 1 do 11 mandatów (najwięcej w Łomży i Ciechanowie po 8 mandatów oraz w Warszawie – 11 na 16 możliwych do zdobycia).
 
      Na drugim miejscu uplasowało się PSL „Wyzwolenie” – 23,5 % głosów, co pozwoliło na uzyskanie 57 mandatów.  Partia ta wygrała wybory w 9 okręgach (m.in. Lipno, Łuków, Chełm, Lublin), a jedynie w 6 nie uzyskała żadnego mandatu (m.in. Ciechanów, Płock, Warszawa, Sosnowiec). W Zamościu ludowcy na 10 mandatów uzyskali 7, a w Olkuszu na 6 magnatów aż 5.
 
     Trzecie miejsce przypadło PPS, która zdobyła 9,1% głosów, co oznaczało objęcie 15 mandatów. PPS wygrała wybory jedynie w okręgu nr 29 w Sosnowcu, w 19 okręgach nie zdobyła żadnego mandatu, a w pozostałych od n1 do 2 (Łódź i Warszawa).
 
      Polskie Zjednoczenie Ludowe uzyskało 4,4 % głosów oraz  26 mandatów, największe poparcie zdobywając w Koninie, gdzie objęło na 7 aż 6 mandatów. Ponadto partia ta wygrała także wybory w Płocku, Kaliszu i Częstochowie.
 
     Narodowy Związek Robotniczy zdobył  2,1% głosów i 14 mandatów, a PSL „Piast”  - 2,5 % głosów i 8 mandatów.
 
     Spośród stronnictw reprezentujących mniejszości narodowe, które zdecydowały się wziąć udział w wyborach, najwięcej głosów uzyskali Żydzi zrzeszeni w Tymczasowej Żydowskiej Radzie Narodowej – 5%  głosów (4 mandaty). W sumie reprezentanci mniejszości w Królestwie zdobyli 10 mandatów Listy żydowskie 8 , listy niemieckie 2).
 
     W Galicji wyniki znacząco różniły się od tych, które odnotowano w Królestwie. Zdecydowane zwycięstwo odniosło tam Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” uzyskując 34% głosów i 32 mandaty. „Piast” zdobył mandaty we wszystkich okręgach, zwyciężając w 6 (Tarnów, Rzeszów, Jarosław, nr 39 Wadowice, Nowy Sącz i Przemyśl). W Rzeszowie ludowy uzyskali wszystkie 6 mandaty.
 
     Drugie miejsce  zajęło Polskie Stronnictwo Ludowe „Lewica” – 19,7 %  głosów i 11 mandatów. W dwóch okręgach w Jaśle i Tarnobrzegu zdobyło odpowiednio 3 i 4 mandaty.
 
    Trzecie miejsce uzyskało PPS i PPSD – 17,9% głosów i 14 mandatów. Socjaliści wygrali w trzech okręgach (Kraków, Oświęcim i nr 38 Wadowice).
 
     Endecja zdobyła 9,9% głosów i 5 mandatów, a Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe 8,3 % i 4 mandaty. Żydzi natomiast zdobyli 1 mandat.
 
      Na pozostałych ziemiach wybory odbywały się jednocześnie z wycofywaniem się z nich wojsk okupacyjnych. I tak 16 lutego 1919 roku przeprowadzono wybory w Suwałkach, gdzie wszystkie 4mandaty przypadły endecji. 9 marca 1919 roku wybory odbyły się w Białej, gdzie mandaty zdobyły PSL „Piast” i endecja (po 2 ) oraz Polskie Zjednoczenie Ludowe i mniejszość żydowska.  15 czerwca 1919 roku przeprowadzono wybory w Białymstoku i Bielsku, gdzie wybrano 11 posłów, w tym 4 ZLN.
 
     W dniu 1 czerwca 1919 roku wybory przeprowadzono w czterech okręgach wyborczych w Wielkopolsce, w których dokonano wyboru 42 posłów.
 
      Partie prawicowe wystawiły wspólną listę pod nazwą Zjednoczenie Stronnictw Narodowych, która otrzymała poparcie 97% i zdobywając wszystkie mandaty (Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne – 13, Narodowe Stronnictwo Robotników – 18, Stronnictwo Mieszczańskie – 4, Stronnictwo Narodowo-Ludowe -6 , Centrum Obywatelskie – 1). Lista PPS zyskała 2,3 % głosów.
 
     2 maja 1920 roku przeprowadzono wybory w dwóch okręgach wyborczych na Pomorzu, w których wybrano 20 posłów. Najwięcej głosów (40%) otrzymała lista Narodowego Stronnictwa Robotniczego, zdobywając 9 mandatów. Kolejne miejsca zajęły listy: Związku Ludowo-Narodowego (17,6% i 5 mandatów), Polskiego Stronnictwa Ludowego (5% i 0 mandatów) i PPS (1% i 0 mandatów). Zgłoszone przez mniejszość niemiecką w listy wyborcze uzyskały w sumie 28% głosów, zdobywając 6 mandatów.
 
     Do tych wybranych posłów dołączono 44 parlamentarzystów, którzy weszli do parlamentu bez wyborów (28 członków d. austriackiego parlamentu i 16 deputowanych do b. parlamentu Rzeszy Niemieckiej). Po przeprowadzonych wyborach w Wielkopolsce i na Pomorzu wygaszono mandaty 11 parlamentarzystom do dawnego parlamentu niemieckiego.
 
     Biorąc pod uwagę wyniki wyborów przeprowadzonych na terenie całego kraju najsilniejszym ugrupowaniem w Sejmie Ustawodawczym został Związek Ludowo-Narodowy, który miał 109 posłów. Klub PSL „Wyzwolenie” grupował 57 posłów, PSL „Piast” — 44 posłów, Klub Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów, łączący PPS i PPSD, składał się z 35 posłów. Polskie Zjednoczenie Ludowe połączone z galicyjskim Stronnictwem Katolicko-Ludowym liczyło 31 posłów. W Klubie Pracy Konstytucyjnej działało 17 posłów. W Klubie Związku Robotniczego znalazło się 17 posłów, w klubie PSL-Lewica 11 posłów. Klub Żydowski składał się z 10 posłów, a niemiecki zaledwie z 2 reprezentantów. W takim układzie Sejm Ustawodawczy w początkowym okresie składał się z 10 klubów poselskich.
 
     Pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego, zwołane przez naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, odbyło się 10 lutego 1919 roku. Tymczasowy Naczelnik Państwa w wygłoszonym orędziu podkreślił, iż „Półtora wieku walk, krwawych nieraz i ofiarnych, znalazło swój tryumf w dniu dzisiejszym. Półtora wieku marzeń o wolnej Polsce czekało swego ziszczenia w obecnej chwili. Dzisiaj mamy wielkie święto narodu, święto radości po długiej ciężkiej nocy cierpień. W tej godzinie wielkiego serc polskich bicia czuję się szczęśliwym, że przypadł mi zaszczyt otwierać Sejm polski, który znowu będzie domu swego ojczystego jedynym panem i gospodarzem. Radość dnia dzisiejszego byłaby stokroć większą, gdyby nie troska, że zbieracie się w chwili niezwykle ciężkiej. Po długiej, nieszczęsnej wojnie świat cały, a z nim i Polska, czekają z tęsknotą upragnionego pokoju. Tęsknota ta w Polsce dziś ziścić się nie może. Synowie Ojczyzny muszą iść, by bronić granic i zabezpieczyć Polsce swobodny rozwój".
 
     Cztery dni po uroczystej inauguracji Sejm głosami prawicy wybrał marszałkiem Wojciecha Trąmpczyńskiego. Wicemarszałkami zostali: Andrzej Maj (ZLN), Stanisław Osiecki (PSL „Wyzwolenie”), Jakub Bojko (PSL „Piast”), Jędrzej Moraczewski (PPS) i Józef Ostachowski (PZL).
 
 
Wybrana literatura:
 
T. Sumara - Kampania wyborcza partii politycznych do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku
K. Kacperski -, System wyborczy do Sejmu i Senatu u progu Drugiej Rzeczypospolitej
L. Krzywicki – Statystyka wyborów do Sejmu Ustawodawczego
E. Maj - Związek Ludowo-Narodowy 1919–1928. Studium z dziejów myśli politycznej
A. Ajnenkiel – Parlamentaryzm II Rzezcypospolitej 
Polski wiek XX

Kampania wyborcza do Sejmu Ustawodawczego toczyła się w niezwykle trudnych warunkach, zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego Polski.
 
    Zarówno Niemcy jak i Rosja bolszewicka nie zrezygnowały z podporządkowania sobie Polski, Pod koniec grudnia 1918 r. wybuchło powstanie wielkopolskie, a Małopolsce Wschodniej trwały się walki z Ukraińcami. Czesi wysuwali zaś roszczenia do całości Śląska Cieszyńskiego.
 
     Na terenie czterech powiatów  (Tarnobrzeg, Kolbuszowa, Mielec, Nisko) rozwijał się radykalny ruch chłopski, inspirowany przez księdza Eugeniusza Okonia i Tomasza Dąbala, domagających się głębszych zmian społecznych.
 
    Po odzyskaniu niepodległości Polska zmagała się z ogromnymi trudnościami gospodarczymi. W wyniku działań wojennych na ziemiach polskich, znaczne obszary państwa zostały doszczętnie zrujnowane. Przyjmuje się, że Polska podczas I wojny światowej utraciła 30% majątku narodowego. Zniszczonych zostało wiele mostów i dworców kolejowych. Znacznie spadła produkcja przemysłowa i rolna.
 
     Wraz z trudną sytuacją gospodarczą w kraju, wzrastała fala niezadowolenia społecznego. Powszechnym zjawiskiem stały się strajki robotnicze, organizowane w wielu polskich miastach np. w Lublinie, w Dąbrowie Górniczej czy Zamościu.
 
     Zagrożenie te miały jednak pozytywny wpływ na akcję wyborczą. Niewątpliwie mobilizowały polskie społeczeństwo do udziału nie tylko w kampanii, ale zwłaszcza w samych wyborach. Głosowania postrzegano jako ważny akt państwowotwórczy, będący jednym z ważnych zadań przed jakimi stanęło młode państwo.
 
     Nad prawidłowym przebiegiem wyborów od strony organizacyjno-technicznej czuwała administracja rządowa. Władze państwowe wydawały różne rozporządzenia i zarządzenia mające na celu zapewnić spokój w trakcie głosowań do parlamentu. Zapewnieniu odpowiedniego przebiegu wyborów służyły m.in. okólniki wydawane przez poszczególnych ministrów spraw wewnętrznych. I tak np. Stanisław Thugutt w okólniku z 18 grudnia 1918 roku zaapelował do komisarzy wyborczych  by przeciwdziałać jakimkolwiek stronom nacisku organów państwowych i samorządowych na wyborców tak, aby „wybory odbyły się w warunkach zupełnej wolności obywatelskiej, by istotna wola narodu mogła znaleźć swój wyraz bez najmniejszego skrępowania”.  Minister również przypominał, że udział organów państwowych w agitacji przedwyborczej jest niedopuszczalny, gdyż naraża i podburza zaufanie wyborców.
 
    W wywiadzie dla Gazety Administracyjnej”  20 grudnia 1918 roku Piłsudski zaznaczył, iż „cała moja polityka da się streścić w tem, że dopiero Sejm Ustawodawczy pokaże znaczenie i stosunek poszczególnych stronnictw. Do tego czasu nie mogę opierać się na żadnem poszczególnem stronnictwie. Ja i rząd z chwilą ukonstytuowania się Sejmu Ustawodawczego będziemy służyli pod jego rozkazami”.
 
     Po zmianie rządu, nowy minister spraw wewnętrznych Stanisław Wojciechowski kontynuował  politykę swojego poprzednika w tej kwestii. W swym pierwszym okólniku podkreślał, iż  „Trzeba, aby wszystkie stronnictwa mogły wybrać swobodnie przedstawicieli swoich do Sejmu. Zadaniem administracji państwa jest dopilnować, aby wszyscy wyborcy mogli spełnić swój obywatelski obowiązek w dniu 26 stycznia” .  Równocześnie wzywał starostów „do podjęcia z bezwzględną bezstronnością wszystkich środków zabezpieczających spokój i bezpieczeństwo głosujących i całość dokumentów”.
 
     W celu zapewnienia spokoju w dniu wyborców, 22 stycznia 1919 roku polecił komisarzom powiatowych i nadzwyczajnemu komisarzowi m. st. Warszawy  wydanie rozporządzeń, zakazujących w dniach 25-26 stycznia  wyszynku napojów alkoholowych.
 
     W wyborach do pierwszego parlamentu odbudowanej Polski wzięły udział wszystkie ugrupowania polityczne z wyjątkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski i Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego „Bund”, które ogłosiły bojkot wyborów.
 
     Największe wpływy, szczególnie w Wielkopolsce i Królestwie Polskim, miała Narodowa Demokracja, która wprowadziła do dyskursu politycznego nowe rozumienie i interpretowanie patriotyzmu przez pryzmat ideologii narodowej. Dla przywódców endeckich na czele z Romanem Dmowskim, wartości takie jak: kultura, język, tradycja i przywiązanie do ziemi i obyczaju stanowiły „dobra narodowe”. Wśród działaczy narodowych panowało silne przekonanie o ściślej łączności państwa ze społecznością narodową. Na siłę endecji wpływ miała także jej międzynarodowa pozycja, która ułatwiła niepodległej Polsce kontakty ze zwycięzcami I wojny światowej — mocarstwami Ententy. Utworzony przez endecję Komitet Narodowy Polski cieszył się uznaniem i pochlebną opinią wśród polityków Europy Zachodniej: Francji i Anglii oraz Stanów Zjednoczonych. Uznanie Narodowej Demokracji za przedstawicielstwo narodu polskiego dawało ruchowi narodowemu ogromną przewagę przed wyborami parlamentarnymi w 1919 r. w stosunku do innych ugrupowań politycznych.
 
    Wśród stronnictw ludowych najsilniejszą pozycją, szczególnie w Galicji, miał PSL „Piast”, którego z najważniejszych celów zapewnienie chłopom roli współgospodarza Polski i przeprowadzenie reform politycznych i społecznych, w tym najważniejszej dla chłopów – reformy rolnej. Stronnictwo wyraźnie opowiadało się za demokratyczno-republikańską formą rządów. Kierownictwo partii, wywodzące się z galicyjskiego ruchu ludowego, dużą wagę przywiązywało zwłaszcza do kultury chłopów. W dokumentach partii kultura chłopska zajmowała znaczną pozycję. Stronnictwo zobowiązało się do ochrony i rozwoju kultury chłopskiej: poprzez tworzenie instytucji kulturalno-oświatowych (uniwersytetów ludowych, domów ludowych,kółek rolniczych itp.).
 
    Spośród innych stronnictw chłopskich znaczne wpływy w Królestwie Polskim posiadało PSL „Wyzwolenie”. Przywódcy partii na czele ze S. Thuguttem wiązali ze zwołaniem Sejmu Ustawodawczego wielkie nadzieje, podkreślając, że „Musi być zwołany Sejm. Tylko z tego Sejmu wytryśnie żywy zdrój siły, tylko ten sejm będzie Polską, będzie mógł w jej imieniu ostanie słowo powiedzieć”. Sejm miał zrealizować chłopskie postulaty -  reformę rolną i rozwój społeczno-kulturalny wsi.  Za podstawę gospodarki stronnictwo uznawało rolnictwo, a pastwo powinno wspierać rozwój wsi poprzez pomoc finansową przeznaczoną dla drobnych gospodarstw rolnych, będących własnością pracujących na nich rolników.
 
    Na ówczesnej scenie politycznej mocno liczył się ruch socjalistyczny. Ugruntowana pozycja PPS wynikała z wcześniejszych dokonań. Socjaliści w czasie I wojny światowej stanowili główną siłę niepodległościowej lewicy dążącej do pełnej trójzaborowej niepodległości.  W momencie upadku monarchii austro-węgierskiej socjalista Ignacy Daszyński stanął na czele niezależnego Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, a po kilku dniach Piłsudski powołał rząd z premierem J. Moraczewskim na czele, który należał do grona zasłużonych przywódców ruchu socjalistycznego.
 
    Socjaliści w swojej działalności politycznej i społecznej zmierzali do nadania przyszłemu państwu polskiemu ustroju parlamentarnego o demokratycznym charakterze.  Rządy ludowe przy istotnym współudziale socjalistów zainicjowały szerokie swobody i prawa obywatelskie: wolność słowa, wyznania, zrzeszania się czy demokratyczne swobody wyborcze do Sejmu Ustawodawczego. Jednocześnie ustanowiono ośmiogodzinny dzień pracy, zagwarantowano legalność związków zawodowych i prawo do strajku oraz wprowadzono ubezpieczenia chorobowe i inspekcję pracy.
 
CDN.

 

Poza Sajgonem najcięższe walki w czasie ofensywy Tet toczyły się w Hue oraz Khe Sanh.
 
 
       Hue, dawna stolica Wietnamu, było trzecim co do wielkości miastem Wietnamu Południowego – i zarazem stolicą prowincji Thua Thien. Nieopodal miasta przebiegała strategiczna droga nr 1, służąca do zaopatrywania oddziałów na granicy z Wietnamem Północnym.
 
 
      Komuniści zamierzali przeprowadzić na Hue skoncentrowany atak przy pomocy dwóch regularnych pułków 2. Dywizji, a także sześciu lokalnych batalionów komunistycznej partyzantki.
 
 
      Szturm na Hue rozpoczął się 31 stycznia 1968 roku o 2.31 ostrzałem moździerzowym i rakietowym.
 
 
       Komunistom nie udało się zdobyć budynku placówki Amerykańskiego Dowództwa Sił Zbrojnych, co okazało  kluczowe dla wyniku bitwy, gdyż placówka okazała się bardzo dobrym punktem wypadowym do kontrataku w Nowym Mieście i w kierunku Cytadeli.
 
 
      W odpowiedzi na atak na Hue Amerykanie sukcesywnie wysyłali posiłki, które rozpoczęły mozolne oczyszczanie miasta z komunistów. Szczególnie ciężkie i krwawe walki toczyły o opanowaną przez komunistów Cytadelę. Ze względu na zabytkowy charakter miasta ograniczono użycie lotnictwa i artylerii do bezpośredniego wspierania walczących oddziałów.
 
 
       W zajętej części miasta komuniści wymordowali prawie 2,4 tys. mieszkańców. Ich ciała wrzucono do masowych grobów a „wielu z nich miało ręce związane z tyłu, usta zakneblowane łachmanami, inne znów były w dziwnych pozach, ale bez śladu ran, co wskazywało na zakopanie żywcem” .
 
 
      Opór komunistów zdecydowanie osłabł po za zabiciu w połowie lutego 1968 roku dowódcy sił północnowietnamskich.  Gdy jego następca prosił zwierzchników o zgodę na wycofanie się z Hue otrzymał rozkaz walki do końca.
 
 
      Ostatecznie po 25 dniach bitwa o Hue zakończyła się klęską komunistów, którzy stracili 5 tysięcy żołnierzy. Trzy amerykańskie bataliony piechoty morskiej miały zaś 142 zabitych i 857 rannych. Armia wietnamska straciła 384 zabitych i 1,8 tys. rannych.
 
 
      Trzecią areną zaciętych walk w trakcie ofensywy komunistycznej były zmagania o Khe Sanh.
 
 
     Pod koniec stycznia 1968 roku komuniści zgromadzili wokół Khe Sanh prawie 40 tysięcy żołnierzy, dysponujących ponad setką dział i haubic oraz wyrzutniami rakiet i moździerzami.
 
 
      Plany ofensywy Tet zakładały przede wszystkim atak na miasta południowowietnamskie z Sajgonem na czele, jednak niekorzystny dla komunistów przebieg ataków sprawił, iż w Hanoi zaczęto poszukiwać nowych możliwości odniesienia szybkiego i znaczącego sukcesu w postaci zdobycia amerykańskiej bazy, aby odwrócić uwagę od klęski Ofensywy Tet.
 
 
      W porównaniu do bitwy o Dien Boen Phu Amerykanie dysponowali nowoczesnymi bombowcami B-52, które mogły latach w dowolnych warunkach pogodowych, prowadząc bombardowania dywanowe.  Dzięki samolotom C-123 i  i C-130 oraz helikopterom Amerykanie mogli łatwo dostarczać broń, amunicję oraz posiłki do oblężonej bazy. W ciągu trwającego 77 dni oblężenia samoloty C-130 wykonały 273 lądowania w Khe Sanh i zrzuciły 496 kontenerów, co stanowiło  ponad 90 proc. z 12 430 tys. ton ogólnego ładunku dostarczonego do bazy drogą powietrzną.
 
 
       Ponadto  gen. Westmoreland był w stanie w każdej chwili przerzucić pokaźne siły w dowolne miejsce wokół Khe Sanh.
 
 
     Khe Sanh – w przeciwieństwie do Dien Bien Phu – nie leżało w dolinie, a Amerykanie mieli swoje pozycje na otaczających je wzgórzach.
 
 
      Najbardziej spektakularne były działania  bombowców B-52, które atakowały obszary koncentracji wroga, punkty z zaopatrzeniem oraz  kompleksy schronów, dezorganizując działania komunistów W ramach operacji „Arc Light” wykonano ponad 2 500 lotów i zrzucono prawie 60 000 t bomb.
 
 
     Najcięższe warunki panowały na wzgórzach otaczających bazę, gdzie oprócz ostrzału artylerii Amerykanom zagrażali snajperzy. Trudniej było tam dostarczać zaopatrzenie (jedynie za pomocą śmigłowców), a w czasie działań niekiedy dochodziło do walki wręczy przy użyciu bagnetów, noży i gołe pięści.
 
 
    Po zdobyciu – dzięki użyciu czołgów - przez komunistów obozu w Lang Vei  i dotarciu niedobitków załogi do Khe Sanh,  obrońcy tego ostatniego obozu w każdej chwili spodziewali się generalnego szturmu.  Jak napisał jeden z Amerykanów: „Jezu, mieli czołgi. Czołgi! [...] jak po Lang Vei mogłeś nocą nadzorować swój sektor, nie nasłuchując ciągle nadjeżdżających gąsienic?”
 
 
     Szturm generalny nie doszedł nigdy do skutku. Komuniści nie dysponowali wystarczającymi siłami do jego przeprowadzenia. Zamiast tego nękali obrońców częstymi atakami, przeprowadzanymi siłami kilku kompanii.
 
 
       Ostatni poważny atak na Khe Sanh miał miejsce 29 lutego. Załamał się on szybko w ogniu amerykańskiej artylerii. Kilkuset komunistycznych żołnierzy zginęło lub zostało ciężko rannych.   
 
 
      Był to przełomowy moment bitwy. Od tego dnia komuniści nie próbowali już bazy, aczkolwiek zdarzało się, że obóz był silnie ostrzeliwany. W marcu komuniści wycofali się spod Khe Sanh.
 
 
     W następnym miesiącu Amerykanie odblokowali bazę, uderzając wzdłuż drogi nr 9 i likwidując rozlokowane tam oddziały komunistyczne. 
 
 
      Wysoko należałoby ocenić marines, którzy znosili trudy oblężenia, zdając sobie sprawę z faktu, że są zarzuconą przez gen. Westmorelanda przynętą otoczoną przez wielekroć liczniejszego wroga.
 
 
       „Ta druzgocąca porażka [...] – podkreślił gen. Westmoreland - kosztowała komunistów niewyobrażalne ofiary [...] i rozwiała ich sen o drugim Dien Bien Phu”.
 
 
      Wobec braku zgody prezydenta Johnsona na inwazję na Laos oraz wysokie koszty utrzymania bazy sprawiły, iż w lipcu 1968 roku Amerykanie opuścili Khe Sanh, doszczętnie niszcząc bazę. Pozwoliło to Hanoi na ogłoszenie wielkiego zwycięstwa.
 
 
     Cała ofensywa Tet zakończyła się całkowitą porażką komunistów, którzy stracili ponad 60 tysięcy żołnierzy. Nawet oficjalne publikacje wietnamskie przyznają, iż „szala na polu bitwy przechyliła się na jakiś czas na stronę nieprzyjaciela. (…) Nasze pozycje i siły zostały poważnie osłabione”.
 
 
       Podsumowując swój raport, gen. Weyand doszedł do wniosku, iż  „ pod względem militarnym [Ofensywa Tet] zakończyła się dla VC kompletną klęską. Jej polityczne znaczenie jest trudne do uchwycenia i wykracza poza ramy tego raportu. Trzeba wszakże zaznaczyć, że wszelkie polityczne korzyści zostały osiągnięte za cenę olbrzymich strat VC i WAL [...]. Straty jednostek USA i ARW były stosunkowo lekkie, a wojska Południa dzięki bitwie zyskały pewność siebie większą niż kiedykolwiek przedtem” .
 
 
CDN.

W ofensywie Tet wzięło udział prawie 100 tysięcy dobrze uzbrojonych żołnierzy armii północnowietnamskiej oraz komunistycznych partyzantów.
 
 
     W 1967 roku Amerykanie przeszli do kontrofensywy. W styczniu 1967 roku w ramach operacji  „Cedar Falls” 30 tys. żołnierzy amerykańskich i południowowietnamskich wkroczyło do „żelaznego trójkąta”, by zniszczyć znajdujące się tam jednostki i bazy zaopatrzeniowe komunistów. Zniszczono znajdujące się tam duże kompleksy tuneli oraz zdobyto duże ilości broni. Operacja zakończyła się jednak połowicznym sukcesem gdyż  większość komunistycznych jednostek zdołała się wycofać, wykorzystując luki między amerykańskimi oddziałami.
 
 
     W lutym 1967 roku rozpoczęła się znacznie bardziej udana operacja „Junction City”, trwająca aż do połowy  maja. Była to największa akcja lądowa, w jakiej uczestniczyły oddziały amerykańskie w czasie całej wojny. W czasie walk przeprowadzono  największą od czasów II wojny światowej operację spadochronową. Dzięki szpiegom w dowództwie armii południowowietnamskiej komunistom udało się wycofać najlepsze jednostki z pułapki. Amerykanom udało się jednak osiągnąć pewien sukces, gdy w czasie nieudanego kontrataku komuniści stracili 3 tysiące żołnierzy.
 
 
     Dzięki zmuszeniu komunistycznych partyzantów do przeniesienia swych baz do Kambodży, rządowi w Sajgonie udało się odzyskać kontrolę nad niektórymi obszarami kraju. Siły komunistyczne w Republice Wietnamu zostały znacznie osłabione oraz częściowo pozbawione zaplecza.
 
 
     Porażki te skłoniły komunistycznych decydentów w Hanoi do zmiany strategii prowadzenia wojny, która dotąd opierała się na mocnym przeświadczeniu, że wrogim oddziałom należy zadawać jak największe straty poprzez ograniczone działania partyzanckie do momentu, gdy amerykańska opinia publiczna – zmęczona przedłużającym się, beznadziejnym impasem – skłoni Waszyngton do podjęcia decyzji o wycofaniu się z Południowego Wietnamu.  Rok 1967 dobitnie wykazał wszakże, że droga do tego jest daleka, tymczasem oddziały Vietcongu, w których wielu partyzantów służyło od czasu walk z Francuzami, zaczęły wykazywać oznaki wyczerpania i zniechęcenia.
 
 
     W połowie 1967 roku wietnamskie politbiuro doszło do wniosku, że należy przystąpić do wielkiej kontrofensywy, aby zmusić prezydenta Johnsona do „deeskalacji wojny” . Zadecydowano, iż atak  zostanie  przeprowadzony na początku 1968 roku podczas święta Tet  – nowego roku księżycowego, kiedy wystrzeliwuje się dużo fajerwerków, a ludzie masowo odwiedzają rodziny i wspominają przodków. Okres ten dotąd obie strony traktowały jako czas zawieszenia broni. Zamierzano to wykorzystać.
 
 
     Koncepcja zwrotu zaczepnego zawierała się w trzech głównych celach: „(1) wywołanie powstania ludowego w RW, (2) zniszczenie ARW i zadanie znacznych strat siłom Stanów Zjednoczonych oraz (3) przekonanie amerykańskiej opinii publicznej, że wojna jest nie do wygrania”.
 
 
     Jak słusznie zauważył znawca stosunków w komunistycznym Wietnamie i były amerykański dyplomata William Duiker: „W Hanoi liczono na to, że ofensywa oraz powstanie osłabią polityczne i wojskowe podstawy reżymu w Sajgonie i spowodują zmianę polityki Stanów Zjednoczonych”.
 
 
     Komuniści planowali przeprowadzenie ataków na bazy wojskowe i miasta Republiki Wietnamu, m.in.: Sajgon na południu, Nha Trang i Qui Nhon w centrum kraju oraz Quang Ngi i Hue na północy. Dowództwo armii północnowietnamskiej miało nadzieję, że armia wietnamska nie  odeprze tak potężnej ofensywy, a społeczeństwo Południa nie poprze rządu sajgońskiego i powstanie przeciwko niemu – a być może nawet, wraz z częścią zdemoralizowanej armii wietnamskiej zacznie walczyć z Amerykanami. Liczono także, iż planowane oblężenie amerykańskiej bazy Khe Sanh w rejonie strefy zdemilitaryzowanej zakończy się sukcesem na miarę Dien Bien Phu.
 
 
      Jesienią rozpoczęła się wstępna faza Ofensywy Tet, której celem było odciągnięcie wojsk amerykańskich od miast będących głównym celem planowanej ofensywy oraz zamaskowanie gigantycznego przerzutu ludzi i sprzętu przed głównym uderzeniem. Atakowano przeważnie odosobnione placówki wojsk wietnamskich i amerykańskich, które skutecznie się broniły, wykorzystując ostrzał artylerii i bombardowania lotnicze. Niemniej komuniści mogli dzięki temu sprawdzić się w dowodzeniu wieloma pułkami z rożnych dywizji i ocenić siłę ognia wroga.
 
 
      Pomimo poniesienia znacznych strat komunistom udało się przekonać Amerykanów, iż miasta Południa są niezagrożone, a partyzanci nadal będą atakowali wysunięte bazy amerykańskie. Do powstania takiego przeświadczenia przyczyniły się przede wszystkim zaciekłe walki pod Khe Sanh – ważnej amerykańskiej bazie wojskowej leżącej w północno-zachodniej kraju,  przy granicą z Laosem. Khe Sanh stanowiła jeden z ważnych elementów sieci amerykańskich baz przy strefie zdemilitaryzowanej,  blokującej komunistom dostęp do miast położnych w centrum kraju.
 
 
      Generał Westmoreland  nie wierzył, by Hanoi po bardzo ciężkich stratach w 1967 roku było w stanie zebrać wystarczające siły, aby przeprowadzić potężne uderzenie w Południowym Wietnamie, dlatego ignorowano doniesienia wywiadu o zwiększonej aktywności partyzantów, traktując ją jako dywersję. Nie przywiązywano także większej wagi do przechwyconych dokumentów i alarmistycznych zeznań dezerterów oraz jeńców o postępujących przygotowaniach do wielkiej ofensywy.  Generał Westmoreland brał to za działania pozoracyjne, mające odwrócić jego uwagę od Khe Sanh.
 
 
      Tymczasem komuniści przerzucali niepostrzeżenie duże oddziały ludzi i partie nowoczesnego sprzętu na południe, które wtapiały się w tłum podróżnych przygotowujących się do święta Tet. Duży ruch ludności  ułatwiał przemyt broni do miast, przewożonej tam jako bagaż (do jej transportu użyto nawet trumien).
 
 
      1 stycznia 1968 roku radio w Hanoi nadało wiersz autorstwa samego Ho Chi Minha. Był to sygnał, że przygotowania do ofensywy zostały już zakończone. Tekst brzmiał następująco: „Ta wiosna jest daleko jaśniejsza niż inne wiosny / Z całego kraju dochodzą szczęśliwe wieści o zwycięstwach. / Niech Północ i Południe rywalizują ze sobą w walce z amerykańskim agresorami! / Naprzód! / Ostateczne zwycięstwo będzie nasze!”.
 
 
     Jednocześnie w połowie stycznia 1968 roku komuniści rozpoczęli atak na bazę w Khe Sanh.  Walki te miały na celu związanie sił amerykańskich przed Ofensywą Tet i przekonanie gen. Westmorelanda, iż celem komunistów ataku będzie ta amerykańska baza. Komuniści osiągnęli zatem cel, który polegał na odciągnięciu części sił amerykańskich od miast południowowietnamskich  i koncentrowaniu ich w strefie zdemilitaryzowanej.
 
 
    Tymczasem pojawiały się kolejne przesłanki świadczące o tym o przygotowywaniu przez komunistów dużej ofensywy. Amerykański wywiad ustalił, iż ruch ciężarówek na szlaku Ho Chi Minha wzrósł dwukrotnie, a  żołnierze amerykańskiej 4. Dywizji Piechoty zdobyli dokumenty nakazujące przeprowadzenie ataku na bazę w Pleiku w czasie święta Tet.
 
 
      W odpowiedzi gen. Westmoreland wystąpił o odwołanie z corocznego zawieszenia broni i postawienie wojsk Południa w stan pogotowia, jednak prezydent  Thieu nie zgodził się, uważając, że źle wpłynie to na morale żołnierzy, których znaczny odsetek otrzymał już urlopy i udał się do rodzinnych domów.
 
 
     Niemniej gen. Westmoreland wszelkie ostrzeżenia lekceważył, trzymając się swojej wizji, w której kluczowa była decydująca bitwa pod Khe Sanh.  Wciąż jeszcze nie rozumiał, że atak komunistów  obejmie cały Wietnam Południowy.
 
 
     Jednym z niewielu amerykańskich wyższych oficerów, którzy dostrzegał komunistyczne niebezpieczeństwo był  gen. Frederick Weyand, który oceniając wzmożone ruchy komunistów, a także napływ uzupełnień i sprzętu, doszedł on do wniosku, że wróg szykuje się do ofensywy na Sajgon. Generał zdołał uzyskać przyzwolenie swego przełożonego na przerzucenie kilkunastu batalionów w okolice stolicy Republiki Wietnamu, a resztę swoich jednostek postawił w stan pogotowia.
 
 
CDN.