blogi

Dzielenie się opłatkiem przed wieczerzą wigilijną jest jedną z najważniejszych elementów polskiej tradycji i kultury.
 
     Pierwszy opis obchodów święta Bożego Narodzenia datuje się na IV wiek. „Wynika z niego, że uroczystość zaczynała się od całonocnego czuwania. Zresztą samo słowo wigilia w języku łacińskim oznacza czuwanie" - powiedział ks. Prof. Józef Naumowicz
 
     Jednocześnie wyjaśnił, że  „to długie czuwanie wypełniały śpiewy hymnów i psalmów, a także liczne czytania biblijne, obejmujące zarówno starotestamentalne zapowiedzi przyjścia Mesjasza, jak też fragmenty Nowego Testamentu. Centralnym momentem była msza św. sprawowana około północy, a po niej następowały kolejne radosne modlitwy i śpiewy dziękczynienia i uwielbienia. Całonocna wigilia kończyła się agapą, czyli braterską ucztą miłości. Jedzenie zanoszono także tym, którzy z powodu wieku czy stanu zdrowia nie mogli wziąć udział w modlitwie i wspólnej agapie".
 
     Zgodnie z polską tradycją na stole wigilijnym powinno znaleźć się 12 dań, a każdy z uczestników wieczerzy ma skosztować każdego z nich. Posiłek powinna poprzedzać wspólna modlitwą i staropolska tradycja dzielenia się opłatkiem, której towarzyszy składanie sobie życzeń.
 
     „Dzielenie się opłatkiem nie jest znane w całym Kościele. Zwyczaj ten pojawiał się w późnym   średniowieczu w Europie Środkowej, rozwinął się w XVI-XVII wieku, a najbardziej kultywowany do dziś i zakorzeniony jest głównie w tradycji polskiej. Nie jest znany ani w Europie Zachodniej, ani za Oceanem, poza środowiskami polonijnymi. Kiedy na Boże Narodzenie Polacy wysyłali swoim zagranicznym znajomym opłatki w listach, adresaci często nie wiedzieli, co to oznacza" - zwrócił uwagę ks. prof. Naumowicz.
 
    W starożytnym Kościele mszę św. nazywano łamaniem chleba. „Poza chlebem niekwaszonym, wypieczonym w formie hostii, który był przeznaczony do konsekracji w czasie mszy świętej i który wierni przyjmowali w czasie komunii, w ofierze składano także inne chleby, które celebrans jedynie błogosławił na koniec liturgii i które spożywano w czasie agapy lub zanoszono tym, którzy nie mogli uczestniczyć w eucharystii, zwłaszcza wdowom, osobom chorym, sierotom" - wyjaśnił profesor.
 
    Ten zwyczaj szerzej zachował się do dziś w Kościele prawosławnym i w kościołach wschodnich. „W liturgii używa się tam chleba wypiekanego z zakwasem, tzw. prosfory. Część tego chleba używa się do konsekracji, wraz winem. Reszta, pobłogosławiona, jest rozdawana po liturgii wiernym, którzy mogą go spożywać na miejscu lub zanieść domownikom. Taką prosforą przyniesioną z cerkwi wierni dzielą się także podczas prawosławnej Wigilii Bożego Narodzenia" - powiedział ks. prof. Naumowicz.
 
    „Łamanie się opłatkiem to w najgłębszej istocie - dzielenie się z drugim człowiekiem miłością, pokojem, przebaczeniem. Opłatek jest znakiem Jezusa, który narodził się w +domu chleba+, bo to dokładnie oznacza nazwa Betlejem - po narodzeniu został złożony w żłobie niby pokarm dla innych i który o sobie mówił, że jest prawdziwym chlebem. Dlatego dzielenie się opłatkiem, to dzielenie się Jezusem".
 
   Opłatkiem dzielą się w Polsce także ludzie niewierzący czy obojętni religijnie - traktując ten gest, jako element naszej najgłębszej tradycji i kultury.
 
Niniejszym czytelnikom mojego blogu składam najserdeczniejsze życzenia Radosnych i Spokojnych Świąt Bożego Narodzenia oraz Szczęśliwego Nowego Roku.
 

Program zwalczania prostytucji w powojennym PRL zakończył się fiaskiem.
 
      Z uwagi na to, że za najważniejszą przyczynę prostytucji uważano biedę i brak samodzielności życiowej młodych kobiet, działania instytucji państwowych nakierowane były na doprowadzenie tych osób do porzucenia profesji i podjęcia „uczciwej pracy”. W tym celu na terenie całego kraju planowano utworzenie sieci internatów i domów pracy przymusowej. Internaty miały być tworzone dla kobiet „wyrażających chęć do pracy”, ale niemających stałego miejsca zameldowania.
 
       Szczególną uwagę poświęcano nieletnim, w opinii ekspertów najbardziej bezbronnym i nieświadomym, a w związku z tym „zasługującym” na pomoc.  Pomoc taką udzielał już w okresie międzywojennym  Zakład w Henrykowie koło Warszawy, prowadzony przez siostry samarytanki. Po wojnie przejęło go państwo i przekształciło w Dom Wychowawczo-Zarobkowy.
 
        W związku z wszechobecnością prostytucji na „wielkich budowach socjalizmu”  w oficjalnych wytycznych zakazano kierowania „byłych prostytutek” do pracy na tych budowach. I tak np., „sława” dziewcząt Nowej Huty dotarła do Krakowa i młodzi ludzie przyjeżdżali stamtąd wieczorem do Nowej Huty w poszukiwaniu „wygodnej i niekrępującej towarzyszki”.
 
      Nie wszystkie prostytutki poddawały się zabiegom „resocjalizacyjnym”. Dla osób „złośliwie odmawiających pracy”  nie było w komunistycznym projekcie miejsca, dlatego Komenda Główna MO zalecała „wobec opornych wykazujących wstręt do pracy i nigdzie nie meldowanych prostytutek stosować po uprzednim porozumieniu z miejscowym Sądem Grodzkim przepisy rozporządzenia o zwalczaniu włóczęgostwa i żebractwa z 1927 r., celem umieszczenia ich na mocy decyzji Sądu Grodzkiego w Domu Pracy Przymusowej w Bojanowie”.
 
      Takimi „opornymi” prostytutkami zajmowała się także Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, kierując je do obozów pracy (zwykle na dwadzieścia cztery miesiące).
 
       Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej pod koniec lat 40. Rozpoczęło prace nad projektem dekretu lub ustawy o zwalczaniu prostytucji, która wprowadzałaby sankcje karne zarówno dla osób świadczących usługi seksualne, jak i ich klientów. Za korzystanie z usług seksualnych ustawa przewidywała karę aresztu do trzech miesięcy lub karę grzywny do stu tysięcy złotych. W uzasadnieniu zapewniano, że „zakaz ten utrudni możliwość dla prostytucji znalezienia klienta i tym samym przyczyni się do zmniejszenia nasilenia prostytucji. Ponadto sam fakt korzystania z prostytucji, którą należy uważać jako jedną z najgorszych form wyzysku człowieka przez człowieka, jest sprzeczny z założeniami ideologicznymi Polski Ludowej i z istotą Państwa Socjalistycznego”.
 
      Ostatecznie projekt ten został zarzucony z uwagi na sprzeciw Ministerstwa Sprawiedliwości, uznającego, że przepisy nie powinny  „zawierać żadnych sankcji karnych w stosunku do prostytutki, a jedynie środki opieki społecznej”.  Był to jedyny w okresie PRL przypadek tak jasnego sformułowania postulatu karania klientów usług seksualnych.
 
      W trakcie kontroli internatów ustalono, że personel tych zakładów był nieodpowiednio przygotowany do pracy z „trudnymi” pensjonariuszkami, one niechętnie poddawały się rygorom życia w placówce. Ponadto zaangażowanie Ligi Kobiet i innych organizacji „społecznych” ograniczyło się do okazjonalnych pogadanek i nie osiągnęło oczekiwanego efektu włączenia „byłych prostytutek” w pracę na rzecz budowy nowej, socjalistycznej ojczyzny. Wiele mieszkanek internatów nadal uprawiało prostytucję  i w żadnym wypadku nie wykazywało szans na „usamodzielnienie się.
 
       Wobec porażki instytucji internatów rozpoczęto w 1952 roku ich likwidację, a kobiety, których nie udało się „usamodzielnić”, polecano kierować do obozów pracy przymusowej lub domów opieki.
 
       Ambitny projekt zlikwidowania w Polsce prostytucji zakończył fiaskiem także z powodu powszechnego zwerbowania prostytutek do współpracy z organami bezpieczeństwa.
 
       Wraz z pierwszymi objawami „odwilży” na przełomie 1954 i 1955 roku zakończono politykę represji wobec prostytucji. Nie powiódł się też projekt „resocjalizacji”, zabrakło skoordynowanych działań instytucji państwowych i przemyślanego programu wsparcia dla kobiet, które chciałyby porzucić swój zawód.
 
      Równolegle pracowano nad rozwiązaniem problemu epidemii chorób wenerycznych. Ze względu na powojenne ruchy ludności, gwałty żołnierzy sowieckich oraz niski poziom higieny, w 1945 roku i opieki zdrowotnej, w 1945 roku szacowano, że nawet milion osób w Polsce może być zarażonych różnego rodzaju chorobami wenerycznymi.
 
       Na mocy dekretu z 1946 roku wprowadzono obowiązek leczenia osób zakażonych, zabraniano im uprawiania seksu, wstępowania w związki małżeńskie i pracy w zawodach, które mogą stwarzać warunki do zarażenia innych osób. Uchylanie się od obowiązku zgłoszenia się do lekarza groziło karą grzywny do dziesięciu tysięcy złotych lub miesięcznego aresztu.
 
       Choroby weneryczne mające bezpośredni wpływ na płodność, a także zdrowie przyszłego potomstwa, były postrzegane jako szczególne zagrożenie dla biologicznej odnowy społeczeństwa.
 
      Wśród głównych założeń akcji „W” znajdowało się rozszerzenie sieci przychodni wenerologicznych w całym kraju, zbieranie danych na temat osób zakażonych, a także szeroka akcja oświatowa. Organizowano pogadanki w zakładach pracy, a po kraju jeździły ruchome wystawy przeciwweneryczne. Wyświetlano również filmy krótkometrażowe ostrzegające przed skutkami lekkomyślnych zachowań seksualnych.
 
      Leczenie chorych miało być całkowicie bezpłatne i przebiegać z wykorzystaniem najnowocześniejszego wówczas środka, czyli penicyliny.
 
       Wyjątkowa jak na tamte czasy otwartość mówienia o zdrowiu seksualnym, a także zastosowanie najnowocześniejszych antybiotyków zadecydowały, że akcja „W” okazała się sukcesem zarówno w wymiarze medycznym, jak i propagandowym. Nawet Radio Wolna Europa w 1951 roku przyznało, iż akcja ta  to „jedyna skuteczna akcja zdrowotna podjęta przez reżim”.
 
 
Wybrana literatura:

K. Kosiński – Prostytucja w PRL
Kłopoty z seksem w PRL. Rodzenie nie całkiem po ludzku, aborcja, choroby, odmienności, red. Marcin Kula
Obrzeża społeczne komunistycznej Warszawy (1945–1989), red. Patryk Pleskot
M. Zaremba - Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys

Po 1945 roku podjęto próbę likwidacji prostytucji w Polsce.
 
    W okresie II Rzeczypospolitej w stosunku do prostytucji obowiązywał system neoreglamentacyjny, zgodnie z którym prostytucja nie była uważana za przestępstwo, ale ze względu na zagrożenie epidemiologiczne musiała być poddawana kontroli.
 
     W przeciwieństwie do obowiązującego wcześniej systemu reglamentacyjnego nadzór nad tymi osobami został przekazany urzędnikom i lekarzom (a nie policjantom).
 
    Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej  w 1939 roku odnotowano znaczny wzrost popytu na usługi seksualne ze strony stacjonujących w polskich miastach żołnierzy Wehrmachtu. W rezultacie rozwijała się przede wszystkim prostytucja nierejestrowana.
 
    Jakkolwiek od początku okupacji obowiązywał oficjalny zakaz intymnych kontaktów między Polkami a Niemcami to nie  obejmował on prostytucji w oficjalnych domach publicznych, gdyż według władz okupacyjnych kontakty takie nie groziły fraternizacją między Polkami a Niemcami.
 
    W społeczeństwie polskim większość intymnych relacji z okupantami była traktowana jak prostytucja oraz zdrada narodowa.
 
    Początkowo po  wojnie kontynuowano system neoreglamentacyjny, chętnie korzystając z wiedzy przedwojennych lekarzy i ekspertów od zwalczania chorób wenerycznych.
 
    Do przedwojennych doświadczeń  odwoływały się również władze administracyjne. I tak np. w Krakowie na podstawie przedwojennego rozporządzenia Ministra Zdrowia Publicznego działała wówczas Komisja Sanitarno-Obyczajowa, której  głównym zadaniem było „stwierdzenie uprawiania zawodowego nierządu i przeznaczanie tych kobiet do stałej kontroli lekarskiej”.
 
     We wrześniu 1946 roku, komendant główny Milicji Obywatelskiej wydał instrukcję, zgodnie z którą  główny ciężar walki z prostytucją spoczął na komendach miejskich MO ( w ramach Sekcji IV ‒ do spraw walki z nierządem i przestępczością małoletnich). Oprócz obowiązków związanych ze zwalczaniem sutenerstwa i „handlu żywym towarem” zadaniem sekcji było również wykrywanie „domów schadzek” oraz „nadzór nad osobami uprawiającymi nierząd lub podejrzanymi o to, prowadzenie albumu fotograficznego i ewidencji szczegółowej prostytutek z terenu miasta”. W zakresie ochrony „moralności publicznej” Sekcja IV miała zajmować się też ściganiem osób rozpowszechniających materiały pornograficzne oraz zarażających innych chorobami wenerycznym.
 
     Jednym z symboli dyskusji na temat prostytucji  była „gruzinka”, czyli kobieta uprawiająca prostytucję na gruzach zniszczonych przez wojnę miast.
 
     Jednocześnie rozpoczęto próby opracowania nowego systemu kontroli prostytucji, który odpowiadałby wymogom ideologicznym ustroju komunistycznego.
 
     Większość urzędników Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej zgodnie z wymogami ideologii, postrzegała problemy społeczne jako pole walki o nową, komunistyczną Polskę.
 
     „Prostytucja jest uzupełnieniem systemu kapitalistycznego i stoi na straży moralności burżuazyjnej, - pisała Maria Jakubowicz - która jednocześnie broni cnoty swoich córek i jednocześnie usprawnia i organizuje najohydniejsze poniżenie dziewcząt proletariatu przez zakładanie domów publicznych, czy wydawania czarnych książeczek. […] Społeczeństwo nasze toleruje jeszcze i uznaje prostytucję, uważa ją za coś bodajże pożytecznego. Wiemy, że przemiany ideologiczne nie następują̨ tak prędko, nie nadążają za przemianami gospodarczymi, chociaż są od nich ściśle uzależnione. W Polsce Ludowej panuje jeszcze, szczególnie na tym odcinku, pruderia, hipokryzja i „podwójna moralność” mieszczańska. Prostytucja jest dotychczas również̇ tolerowana przez czynniki państwowe, przeważnie, pomijana i zapominana przez czynniki społeczne”.
 
    Według działaczek Ligi Kobiet wśród przyczyn prostytucji znajdowały się „bezrobocie, ciężkie warunki materialne i zależność gospodarcza kobiety”. W związku z tym zarząd główny Ligi podjął się zorganizowania specjalnej Komisji do Walki z Nierządem.
 
     Z jednej strony obiecywano prostytutkom pomoc w znalezieniu innej pracy z drugiej grożono sankcjami.  „Chodzi bowiem przede wszystkim o te dziewczęta i młode kobiety, które nie posiadają żadnego innego fachu i nie mając – wg. swej opinii – żadnych możliwości utrzymania, wybrały jako zło ostateczne – prostytucję. Prostytutki bowiem starsze, te które uprawiają swój proceder od lat, które unikają skwapliwie, mimo ofiarowanych im okazji, jakichkolwiek zmian życiowych – wykraczają już poza problem społeczny. Tymi kobietami musi się zająć nie tylko opieka społeczna, ale i medycyna, mająca na swe usługi terapię pracy przymusowej”.
 
     „Terapia pracy przymusowej” stosowana była przez komunistów w stosunku do przeciwników politycznych.  Jak widać, w obozach pracy miały być umieszczane również „uporczywe prostytutki”.
 
     W odpowiedzi na te postulaty Komendant Główny MO wydał 15 października 1948 roku rozkaz,  w którym uznał, iż prostytucja „ stanowi jedną z szczególnie wstrętnych form wyzysku człowieka przez człowieka i jest on pozostałością ginącego ustroju kapitalistycznego. […] W państwach kapitalistycznych prostytucja jest tolerowana, a nawet popierana przez czynniki rządzące poprzez system domów publicznych, „czarnych książeczek” i kontroli sanitarnej (t.zw. system reglamentacji i neoreglamentacji)”.
 
     Przyczyn występowania prostytucji w powojennej Polsce upatrywano w „spuściźnie stosunków sanacyjno-kapitalistycznych” oraz w wojennej dezorganizacji życia, a także w „nawykach podwójnej moralności burżuazyjnej”.
 
     Główną drogę walki z prostytucją widziano w likwidowaniu bezrobocia i działaniach na rzecz realnego równouprawnienia. Miały obejmować profilaktykę (przede wszystkim wobec dziewcząt i kobiet samotnych), resocjalizację kobiet „trudniących się nierządem”, a także surowe karanie przestępstw tak zwanego nierządu karalnego (sutenerstwa, kuplerstwa, prostytucji homoseksualnej, handlu „żywym towarem”, rozpowszechniania pornografii).
 
    W ramach walki z  prostytucją milicjanci mieli  prowadzić tajną ewidencję oraz album fotograficzny, a osoby te traktować jak „element podejrzany” i kierować je do instytucji opiekuńczych lub zakładów pracy przymusowej. Milicjanci byli także  odpowiedzialni za doprowadzanie do odpowiednich przychodni osób podejrzewanych o to, że są zarażone chorobami wenerycznymi.
 
      Tak więc rok 1948 przyniósł zerwanie z międzywojenną neoreglamentacją. Decyzję tę należy wiązać z przyspieszeniem procesu zmian komunistycznych w Polsce, którego elementem było  przystąpienie  do kolektywizacji rolnictwa na wzór sowiecki, likwidacja sektora prywatnego w gospodarce oraz  kongres zjednoczeniowy Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, w którego wyniku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
 
CDN.

Szaber wyposażenia zrujnowanych mieszkań stał się powszechny zjawiskiem w powojennej Warszawie.
 
     Po zajęciu prawobrzeżnej części Warszawy przez Sowietów wiele domów i mieszkań zostało okradzionych przez szabrowników. Przede wszystkim w  willowej Saskiej Kępie było co kraść.  „Od strychów do piwnic w każdym domu splądrowano i wyszabrowano każdy kąt. Wyniesiono i wywieziono wszystko, co się dało. Poznikały z mieszkań nie tylko walizki, pościel, zapasy odzieży i żywności, ale nawet drzwi i okna wraz z framugami, i to… przeważnie na opał, szafy, tapczany, pianina, a nawet fortepiany”.
 
      Niemal natychmiast po wyparciu Niemców z Warszawy w styczniu 1945 roku do jej lewobrzeżnej części wkroczyły zastępy woźniców z furmankami, na które ładowali garnki, nakrycia, meble, pościel. Na początek szabrownikami byli mieszkańcy podwarszawskich wsi po lewej stronie Wisły. W „Życiu Warszawy” napisano: „w opustoszałych domach grasują już, jak spod ziemi wyrosłe, rzesze rabusiów. Rabują wszystko: ubrania, pościel, nakrycia, garnki, nawet meble wywożą na wózkach ręcznych i furmankach przybyłych nie wiadomo skąd”.
 
      Wkrótce dołączyli do nich mieszkańcy Pragi, którzy przechodzili po zamarzniętej Wiśle. Już 19 stycznia komendant wojskowy miasta wydał zakaz przebywania po lewobrzeżnej stronie miasta, grożąc sądem polowym. Na niewiele to się zdało. Milicja była bezradna, a często sama korzystała z okazji, by się obłowić.
 
      Udział w procederze szabru – bezpośredni lub pośredni, gdy dostawało się bądź za bezcen kupowało wyniesione z czyjegoś domu rzeczy – stał się zjawiskiem powszechnym. Jego przyczyną była powojenna powszechna bieda.
 
      Szaber nazywany „odzyskiwaniem materiałów” stał się także oficjalną praktyką instytucji odpowiedzialnych za usuwanie powojennych zniszczeń i odbudowę. Wiosną 1945 roku Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane, główny wykonawca  robót zlecanych przez Biuro Odbudowy Stolicy, uruchomiło w ośmiu punktach miasta specjalne składnice, do których trafiały materiały odzyskane ze zburzonych mieszkań. Magazyny wypełnione  zostały setkami umywalek, wanien, sedesów, grzejników, piecyków, kuchenek, kafli i pustaków. Złom wysyłano na przetop do śląskich hut, a materiały budowlane i sanitarne odzyskiwano dla odbudowywanych mieszkań. Nic więc dziwnego, że złośliwi mówili, że skrót SPB pochodzi od „szabruj, póki bałagan”.
 
      20 stycznia 1945 roku  „Życie Warszawy” pisało, iż  „z przykrością i wstrętem stwierdzić musimy fakt, że w tych wielkich chwilach, jakie obecnie przeżywamy, znajdują się jednostki, które korzystając z ogólnego zamieszania, dokonują rabunku opuszczonego mienia, włamują się do pustych mieszkań, kradną resztki ocalałych mebli, pościeli, odzieży”.
 
      Pięć dni później redakcja opisywała dramatyczne sceny chaosu, w którym dobytek traciła warszawianka: „W mieście rozbiegają się wszyscy w różnych kierunkach. […] Gdzieś u zbiegu ulic stoi wóz naładowany rzeczami, złocone meble, antyki, szafy i pianino Fiolgiera […]. Gdzieś w gruzach zniszczonego domu grzebie zapłakana kobieta. Jeszcze wczoraj były w piwnicy niektóre jej rzeczy. Dziś nie zastała już nic. Tylko dwie puste walizki walają się wśród cegieł i rumowisk”.
 
      Szaber był nie tylko działalnością detaliczną, nastawioną na zaspokojenie własnych potrzeb, lecz często także sposobem zarobkowania. Warszawianka Maria Ratuszyńska wspominała: „W handlu ulicznym znajdowały się wszystkie rzeczy potrzebne człowiekowi zarówno do ubrania, jak i urządzenia mieszkania. Wszystko wtedy można było kupić: kosztowne futra, piękną garderobę, luksusową bieliznę i stare, nic niewarte ciuchy. Kryształy i antyczną porcelanę (rozkosz dla znawców) oraz bezwartościowe skorupy. Perskie dywany i firanki z przejrzystych pięknych koronek obok obrzydliwej tandety. Trudno nawet silić się na wyszczególnienie wszelkich towarów”.
 
      Z kolei Jan Tereszczenko pisał: „Mama, polegając na oku znawcy, skupowała tam [na targowisku przy Poznańskiej w Warszawie] za cenę gałgana pod drzwi przeróżne perskie dywany albo za cenę kuchennych szkarłupni saską porcelanę”.
 
     Przydawał się także refleks, ponieważ eldorado luksusowych dóbr z drugiej ręki nie trwało długo -  podaż towarów z szabru prędko się kończyła. Można przypuszczać, że przedmioty pozostawały w następnych latach w dalszym obrocie, często za pośrednictwem „uspołecznionej” sieci sklepów Desa.
 
      Przedmioty mogły „przechodzić” z mieszkania do mieszkania, nie opuszczając jednej kamienicy. Cień podejrzeń często padał na najbliższych sąsiadów, którzy wrócili wcześniej i – jak przypuszczano – przywłaszczyli sobie cudze meble i sprzęty.
 
     Niekiedy w celu weryfikacji podejrzeń, organizowano się, szukano sprawiedliwości na własną rękę: „Każdy ma prawo obejść wszystkie mieszkania w poszukiwaniu własnych rozwleczonych rzeczy. Nikt się nie uchyla od pokazania tego, co znajduje się w jego posiadaniu. Dzięki temu odnalazłyśmy krzesełka z mojego pokoju, dół od tapczanu i niedobitki obiadowego serwisu”.
 
      Mieszkańcy okradzionych mieszkań najczęściej zwracali się o pomoc do komitetów blokowych.  „Ci, co najpierw wracali z pracy do domu, „pożyczali” sobie, co się tylko dało, od tych, co przychodzili później. – wspominał Jan Garwacki z takiego komitetu - Cóż było zrobić. Zwołaliśmy wszystkich lokatorów i zaczynamy przegląd. Niedługo trwało, jak jedna z lokatorek poznała u drugiej swoją patelnię. W innych mieszkaniach poznawano swoje podarte chodniki, podniszczone krzesełka itp. Było trochę kłótni, ale jakoś sobie pozwracali te rzeczy i zapanował spokój”. Zapewne do kolejnej kradzieży.
 
CDN.

Ruch przodowników miał być jednym z filarów, na których opierał się PRL.  Budził on jednak wiele kontrowersji i sprzeciw znacznej części robotników.
 

     Wyraziste postacie ludzi pracy w jakimś sensie miały uwiarygodniać system, który podjął się zadania przebudowy Polski i Polaków na modłę sowiecką. Mia być filarem, ale nie był. Pod warstwą propagandowego pudru bowiem kryły się zwyczajne ludzkie przywary, które w sprzyjających warunkach zaczynały stanowić problem.
 

    Współzawodnictwo było bardzo podatne na różnego rodzaju przestępstwa gospodarcze – zawyżanie wyników, malwersacje finansowe, defraudacje. Ulegali temu nawet ci, którzy mieli być przykładem dla innych.
 

    W 1952 roku w Łodzi wybuchła  afera murarska. Toczyła się tam sprawa przeciwko Marianowi Korytowskiemu podejrzanemu o sfałszowanie wyników pracy Wacława Lesiewicza – murarskiego rekordzisty Polski.
 

    Urodzony w 1920 roku Korytowski walczył w powstaniu warszawskim, w szeregach Armii Krajowej. Dosłużył się stopnia podporucznika, a za wojenne dokonania otrzymał liczne odznaczenia. Po wojnie podjął pracę w łódzkim Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, gdzie pracował ww. Leśkiewicz.
 

    Jednak w środowisku łódzkich budowlańców rewelacyjny wynik Leśkiewicza szybko zaczął budzić podejrzenia. Sprawą zainteresowali się ubecy. W trakcie przesłuchania jeden ze świadków zeznał, iż  usłyszał od Korytowskiego, że: „robiono kanty, ale mądrze”.
 

    Z zeznań innych wynikało jednoznacznie, że pobicie rekordu Polski Wacław Lesiewicz zawdzięczał tylko i wyłącznie fałszerstwom.
 

    Ciekawe, że wśród świadków zeznających w tej sprawie nie było Lesiewicza, choć to przecież jego wynik sfałszowano, czyli po prostu zawyżono, i to tak bardzo, że przodownik dostał za to nagrodę.
 

    Ostatecznie  UB uznało jednak sprawę za przedawnioną, choć wszystko działo się zaledwie parę lat wcześniej. W uzasadnieniu napisano, iż  „postanowiono śledztwo zaniechać z uwagi na niecelowość”.
 

    Na wysokim szczeblu zadecydowano zapewne, iż  upublicznienie tej sprawy mogło rzucić cień nie tylko na konkretnego rekordzistę, ale w pewnym sensie, na cały ruch przodownictwa.
 

    Lesiewicz zniknął jednak z prasy.
 

   Rekordy, nagrody i prasowy poklask to tylko część zagadnienia nazwanego przodownictwem pracy. Była też inna, mniej oficjalna i mniej przyjemna – w każdym razie dla przodowników. Gazety o tym nie wspominały. Było jednak wiadomo, że przodownicy pracy z roku na rok stykali się z coraz większą ludzką niechęcią.  Ludzie tracili cierpliwość. Praca była ciężka, zarobki nędzne, a agitacja trudna do zniesienia.
 

    Reakcje władz na okazywaną przodownikom niechęć były przesadzone. Na przykład gdy niejaki Jan Fruzyński nazwał publicznie przodowników „wariatami”, natychmiast zainteresowała się nim bezpieka.  Na szczęście udało się mu jakoś wywinąć. Mniej szczęścia miał Wilhelm Gałęziowski elektryk w kopalni „Ludwik” w Zabrzu, który w 1951 roku w czasie kłótni z  przodownikiem pracy Leonem Kowolikiem nazwał go „wyścigową świnią”.
 
 
    Kowolik był wyróżniającym się górnikiem kopalni „Ludwik”. W grudniowym numerze „Górnika” z 1950 roku ukazał się o nim duży  artykuł, w którym pochwalił się, że wykonał ponad 280 procent normy. Przywołując rekordy Kowolika próbowano uzasadnić  słuszność wprowadzenia nowych, czyli wyższych, norm w górnictwie.
 
 
   W 1952 roku został odznaczonym orderem Sztandar Pracy II klasy , miał także  dwa Brązowe Krzyże Zasługi oraz  złotą i srebrną odznakę „Przodownik Pracy”.


     Dwa lata później  Gałęziowski w czasie scysji z żołnierzem wykrzyczał, iż  „Wojsko Polskie i demokracja są faszystowskie”.
 
 
      Tego bezpieka nie mogła już darować i sporządziła przeciwko niemu akt oskarżenia, obwiniając go o obrazę znanego przodownika pracy i krytykę obowiązującego systemu politycznego. Na mocy wyroku sądu został skazany na karę roku pozbawienia wolności.
 
 
           Czasami, kiedy nie można było dopaść górnika przodownika, atakowano jego wizerunek. Tak właśnie było 18 października 1952 roku, kiedy to Zygmunt Zielonka rozbił gablotkę i zabrał zdjęcie  Franciszka Szindlera – przodownika pracy z kopalni „Bolesław Śmiały”. Po przesłuchaniu odniósł zabrany portret i zobowiązał się też do pokrycia kosztów naprawy gablotki.
 
 
         29 sierpnia 1955 roku do portierni kopalni „Stalin” listonosz przyniósł kopertę bez znaczka zaadresowaną do przodownika pracy Józefa Szulca. W środku znajdował się list z ostrzeżeniem za „ wysługiwanie się reżimowi warszawsko-sowieckiemu i działanie na szkodę narodu polskiego. Wydajna praca – to pomoc Sowietom w ograbianiu naszej Ojczyzny, to rabunek bogactw naszego kraju. Tytuł tzw. „przodownika pracy” – to tytuł zdrajcy narodu, szkodnika polskiego społeczeństwa” Ostrzeżenie podpisał tajemniczy „Gryf” należący do antykomunistycznej organizacji „Krzyż”.
 
 
      List oczywiście trafił do UB, która wszczęła śledztwo, w trakcie którego ustalono, iż podobne ostrzeżenia otrzymało także kilku innych przodowników w Sosnowcu.
 
 
       Bezpieka i współpracująca z nią MO objęły ich ochroną, która polegała na tym, że w czasie, kiedy górnicy szli do pracy i z niej wracali, teren „na całej przestrzeni patrolowały patrole funkcjonariuszy MO w celu zabezpieczenia ich, aby wspomniana organizacja nie zastosowała wobec ich aktu terroru”. Jednocześnie  przydzielono im „dobrych członków partii, którzy (…) mieli na zadaniu obserwowania ich na dole kopalni podczas pracy”.
 

           Ostatecznie ubecy ustalili, iż sprawcą był Ryszard Kozielewski, który służył w armii gen. Andersa, a po powrocie do kraju zatrudnił się jako kierowca. W latach 1951–1953 kierował organizacją przeciwstawiającą się ustrojowi komunistycznemu. W roku 1953 dostał za to wyrok czterech lat więzienia, ale w 1955 roku został zwolniony i znalazł zatrudnienie w kopalni „Stalin”. Wkrótce potem rozpoczął „antyprzodowniczą” działalność, pisząc ww. listy.  Produkował też ulotki, które rozrzucał w jednym z górnośląskich kościołów.
 
 
      W końcu 1955 roku Kozielewski zwerbował do swojej organizacji trzech członków, a kiedy dołączyli inni, zaczął planować działalność na większą skalę. Wyniesione z kopalni materiały wybuchowe zamierzano użyć do niszczenia komunistycznych pomników.
 

           Organizację rozbito na podstawie donosu od konfidenta UB o pseudonimie „Lisek”. Kozielewskiego zatrzymano pod koniec marca 1956 roku.
 
 
      Proces grupy odbił się sporym echem w komunistycznej prasie. Relacjonowała go m.in. „Trybuna Robotnicza”. Mimo, iż Kozielewski wyraził skruchę sąd skazał go na 15 lat więzienia. Pozostali członkowie organizacji otrzymali niższe wyroki.


      W 1962 roku Kozielewski zwrócił się z prośbą do Rady Państwa o przedterminowe zwolnienie, ale została ona odrzucona.
 

     Żartem historii jest fakt, iż najwybitniejsi przodownicy w górnictwie z Pstrowskim na czele doświadczenie zdobywali na kapitalistycznym Zachodzie. To tam nauczyli się nowoczesnych metod pracy w kopalniach, które zastosowali i po powrocie do kraju.  I tak np. Czesław Zieliński zaprojektował siekierę podobną do tej, której używał we Francji. Poza tym we Francji nauczył się dbać o sprzęt, na przykład codziennie ostrzył swoją siekierę.
 
 
      Stosował też specjalne koryta, którymi transportował urobek. Otwory wiercił także metodą, która nauczył się we Francji. Także inni reemigranci francuscy przywieźli ze sobą specjalne siekiery, o ostrzu pochylonym pod nieco innym kątem niż  siekiery stosowane w polskich kopalniach. 
 
 
      W ten sposób efektywne metody z kopalni z krajów kapitalistycznych przyczyniały się do bicia rekordów w kopalniach państwa socjalistycznego.
 
 
      Po 1956 roku coraz ciszej było o przodownikach, sporadycznie wspominano  sławnych przodownikach, trochę częściej pisano o przodujących brygadach, czy  zakładach. Ograniczenie  współzawodnictwa bardzo pozytywnie wpłynęło na  polepszenie bezpieczeństwa pracy w kopalniach.
 

      W 1982 roku zniesiono odznaki przodownika pracy. Idea zmarła,  niedługo potem o przodownikach zapomnieli ludzie.

 
Wybrana literatura:
 
A. Janikowski – Trzysta procent socjalizmu. Przodownicy pracy w PRL
Z. Markocki -  Propagandowe oddziaływanie na rozwój ruchu przodownictwa i współzawodnictwa
H. Wilk Hubert -  Kto wyrąbie więcej ode mnie?  Współzawodnictwo pracy robotników w Polsce w latach 1947-1955
H. Makarewicz, W. Pental -  802 procent normy. Pierwsze lata Nowej Huty
W. Roszkowski - Najnowsza historia Polski 1945–1956

Po sfałszowanych wyborach 1947 roku, w coraz bardziej komunistycznej gospodarce, szybkie zwiększenie produkcji okazało się zadaniem niezwykle trudnym.
 
 
      W tej sytuacji przywódcy komunistycznej Polski sięgnęli po „lekarstwo” z bolszewickiej Rosji, czyli po współzawodnictwo pracy. Właściwie nie było innych pomysłów, jak poprawić wydajność zakładów, aby przynajmniej wrócić do przedwojennej rentowności.
 
 
      Podjęte jeszcze w 1945 roku pierwsze próby były nieudane - ruch Młodzieżowego Współzawodnictwa Pracy dawał  marne efekty.
 
 
      Władze potrzebowały przede wszystkim węgla, którego znaczną ilość zobowiązano się przekazywać Moskwie.
 
 
       Historia polskiego przodownictwa zaczęła się więc w lecie 1947 roku, a człowiekiem, któremu udało się przełamać niemal dwuletnią niemoc, okazał się Wincenty Pstrowski, górnik z zabrzańskiej kopalni „Jadwiga”.
 
 
      Pstrowski urodził się w Desznie 28 maja 1904 roku, ale wkrótce potem jego rodzina przeniosła się do Zagórza, niedaleko Dąbrowy Górniczej, gdzie jego ojciec został  robotnikiem folwarcznym. Przed wojną Wincenty pracował w kopalni „Mortimer”, ale po utracie pracy i kilkuletnim „robieniu” w biedaszybach, wyjechał w 1937 roku do Belgii, gdzie znalazł pracę w kopalni. Pomimo dobrych zarobków, były członek PPS, zapisał się  do Komunistycznej Partii Belgii.
 
 
        W czasie okupacji niemieckiej podobno uczestniczył w belgijskim ruchu oporu.  W 1946 roku wrócił do Polski i  podjął pracę w kopalni „Jadwiga” w Zabrzu oraz zapisał się do  Polskiej Partii Robotniczej.


      Doświadczony górnik, który poznał w Belgii nowoczesne metody pracy, bardzo szybko osiągał dobre wyniki.
 
 
       Zachęcony przez kopalniany komitet partyjny 27 lipca 1947 roku podpisał się pod listem otwartym do górników wydrukowanym w prasie całego kraju.
 

      W napisanym zapewne przez zabrzańskich działaczy partyjnych, górnik deklarował: Ja, Pstrowski Wincenty przyjechałem do Polski w maju ur. z Belgii, gdzie pracowałem jako górnik z Mons. Wróciłem do Ojczyzny po 10-letniej tułaczce za kawałkiem chleba u obcych. Wróciłem do niej, aby przyczynić się do jej odbudowy po tak strasznych zniszczeniach wojennych. Wiem, że ta Polska jest nową Polską, sprawiedliwą dla chłopa i robotnika. Że ona jest Polską, w której gospodarzem jest naród. Od maja ur. pracuję jako rębacz na kopalni „Jadwiga” w Zabrzu. W lutym br. wykonałem normę w 240 procentach wyrębując 72,5 metra chodnika. W kwietniu wykonałem normę w 273 procentach wyrębując 85 metrów chodnika, a w maju dałem 270 procent normy wyrębując 78 metrów chodnika. Pracuję w chodniku o 2 metrach wysokości i 2,5 m szerokości. Wzywam do współzawodnictwa towarzyszy rębaczy z innych kopalń. Kto wyrobi więcej ode mnie. Wincenty Pstrowski, rębacz z kopalni „Jadwiga”.


      O faktycznych autorach listu świadczy fakt, iż Pstrowski wzywał do współzawodnictwa „towarzyszy rębaczy”, a nie wszystkich „rębaczy”. Niezależnie od tego jego apel okazał się punktem zwrotnym w akcji współzawodnictwa pracy, która od tego momentu zyskała ogólnopolski zasięg i pożądaną przez władzę dynamikę. Z miesiąca na miesiąc rosła
liczba współzawodników.
 
 
       Rozbudowana akcja propagandowa doprowadziła do tego, że w marcu 1948 roku 5 procent górników osiągało 180 procent normy, a pod koniec tego roku już prawie 30 procent śląskich rębaczy dołowych podpisało zobowiązanie o rywalizacji.
 
 
      Cała komunistyczna prasa bez przerwy pisała o jego dokonaniach. Bijąc rekordy, Pstrowski miał już czterdziestkę na karku. Robotnik, który tchnął nowe życie w ruch przodowników pracy, szybko stał się jego ikoną. Powód był prosty – władze potrzebowały wyrazistego symbolu.
 
 
     Pstrowski coraz mniej czasu spędzał na szychcie, a coraz więcej na naradach i spotkaniach.


      We wrześniu 1947 roku jego rekord pobił Alfons Thiel, górnik dołowego z tej samej kopalni „Jadwiga”,  który z  ładowaczem Maksymilianem Kaczmarczykiem stworzył zgrany duet.
 
 
      W „Gazecie Robotniczej” z 8 października 1947 roku na pierwszej stronie umieszczono zdjęcie Thiela oraz informację, że pobił rekord z wynikiem 319 procent. Potem także inni wyprzedzili Pstrowskiego.
 
 
      Oficjalnie, na łamach prasy, Pstrowski cieszył się, że pojawili się następcy. Ale tak naprawdę ambitny przodownik nie chciał oddać pierwszego miejsca. W październiku 1947 roku wyrąbał 98,5 metra bieżącego chodnika, co oznaczało wykonanie prawie 360 procent normy.
 
 
      Wielkiemu powrotowi towarzyszyła laudacja śląskiej prasy. W Czerwonym Zagłębiu został gwiazdą, socjalistycznym celebrytą hołubionym przez władzę.
 
 
      Status gwiazdy dawał Pstrowskiemu określone przywileje. Sylwestra roku 1947 spędził w towarzystwie najwyższych władz państwowych. Widać go na zdjęciach w towarzystwie ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza i jego żony Niny Andrycz.
 
 
      W lutym 1948 roku wygłosił drugi apel, w którym wzywał górników przebywających na zachodzie Europy, głównie we Francji, do powrotu do kraju. Apel ten nie przyniósł zamierzonych efektów.  Do górników we Francji doszły już informacje, co naprawdę dzieje się w komunistycznej Polsce, gdzie władza traktuje robotników jak niemal niewolników.
 
 
       W tym samym czasie zdiagnozowano u niego białaczkę szpikową. Jego stan był ciężki, ale władze sprowadziły z Francji wybitnych specjalistów – Jeana Bernarda i Jeana Dausseta. Z Wrocławia przybył profesor Ludwik Hirszfeld i wraz z profesorem Julianem Aleksandrowiczem w krakowskiej Klinice Hematologii opiekowali się pacjentem
 
 
       Naukowcy zrezygnowali z tradycyjnych sposobów i rozpoczęli nowatorskie wtedy leczenie za pomocą transfuzji. Przed budynkami szpitala uniwersyteckiego rozstawiono namioty, w których żołnierze z jednostek oddawali krew.
 
 
       Po krótkotrwałej poprawie przyszedł kolejny kryzys. Lekarze nie ustępowali, ale ich wysiłki były daremne. Mimo że do żył najsłynniejszego górnika płynęły litry krwi, jego stan się pogarszał. Wdało się zapalenie płuc, które było ostatecznym ciosem. Osłabiony latami pracy i ciężką chorobą organizm ostatecznie skapitulował 18 kwietnia 1948 roku, niespełna rok po przystąpieniu Pstrowskiego do współzawodnictwa pracy, na trzy tygodnie przed jego czterdziestymi czwartymi urodzinami. Jak mówili złośliwi – węgiel okazał się twardszy od niego.
 
 
     Pogrzeb Wincentego Pstrowskiego był wielkim wydarzeniem. Trumnę 0wystawiono najpierw w Domu Kultury w Zabrzu. Na wprost wejścia wisiał czerwony transparent z napisem: „Cześć pamięci inicjatora współzawodnictwa pracy”. Na ścianie były dwa skrzyżowane sztandary, pod nimi katafalk przykryty kirem, a na nim trumna. Przed nią na poduszce odznaczenia. Wartę honorową pełnili na zmianę dyrektorzy kopalń, inżynierowie, sztygarzy i przodownicy pracy.
 

      Na czele konduktu czele podążała orkiestra wychowanków Szkoły Przysposobienia Przemysłowego. Karawan zaprzężony w cztery czarne konie, z bryłami węgla po bokach, przez ulice Zabrza dotarł na cmentarz.
 

      Pstrowskiego żegnali też inni przodownicy –  Alfons Thiel, Lewandowski z kopalni „Makoszowy”, Knapik z kopalni „Zabrze-Wschód”, Kubica  z Huty „Zabrze”. I Bernard Bugdoł z kopalni „Śląsk”, który nad grobem Pstrowskiego wygłosił mowę. To on jego został następcą.
 
CDN.

Bitwa pod Krakowem była jedną z najważniejszych batalii I wojny światowej na wschodnim foncie.
 
     Bitwa o Kraków pod względem strategicznym była częścią wspólnej niemiecko-austriackiej operacji mającej na celu zatrzymanie jesiennej ofensywy Rosjan w kierunkach zachodnim i południowo-zachodnim.
 
    Porażką Rosjan zakończyła się także toczona równolegle batalia pod Łodzią, uważana za jedną z największych bitew manewrowych I wojny światowej.
 
    Ceną za zatrzymanie rosyjskiego walca przez wojska austro-węgierskie była konieczność oddania Rosjanom niemal całej Galicji, której odbicie wymagało później znacznych ofiar i kilku kolejnych operacji.
 
    O ile pod względem taktycznym operacja krakowsko-limanowska nie była szczególnym sukcesem, to wymiarze strategicznym miała wielkie znaczenie - Rosjanie nie podjęli już próby dalszego natarcia na zachód od Wisły oraz na długo utracili inicjatywę w wojnie.  Rosja nie osiągnęła podstawowych celów swej kampanii, jakimi były: szybkie zmiażdżenie przeciwnika, zwycięskie zakończenie wojny, rozbiór monarchii naddunajskiej i rozszerzenie rosyjskich wpływów na Europę Środkową i Bałkany.
 
    Dzięki zmuszeniu Rosjan do wycofania się spod monarchia austro-węgierska uniknęła zagłady. Groźba wtargnięcia Rosjan na węgierskie niziny oddaliła się.
 
    Bitwa krakowska stworzyła podstawy do strategicznego zwycięstwa w bitwach pod Gorlicami (2–12 maja 1915), dzięki której walki na froncie wschodnim I wojny już nigdy nie powróciły pod Kraków, przeniosły się na Litwę i Wołyń.
 
    Krakowska twierdza w pełni wykonała swoje zadania. Nie tylko obroniła miasto przed zniszczeniami, a mieszkańców przed wojenną gehenną, okazała się przede wszystkim skutecznym łamaczem rosyjskiej ofensywy. Jej obecność zmusiła Rosjan do przyjęcia bitwy w niekorzystnych dla nich terenie, zaś obrońcom dała możliwość optymalnego manewrowania siłami i środkami po liniach wewnętrznych. Z powodu nadmiernie rozciągniętych linii komunikacyjnych rosyjska logistyka nie mogła nadążyć z zaspokajaniem potrzeb jednostek frontowych, szczególnie dotyczyło to amunicji artyleryjskiej, żywności i odzieży. Rosyjscy jeńcy często zeznawali, iż nie otrzymywali żadnego posiłku nawet przez pięć dni.
 
   Dla powodzenia bitwy ważną rolę odegrały węzeł komunikacyjny: mosty wiślane i linie kolejowe. Drogi, mosty i szlaki kolejowe Krakowa dwukrotnie umożliwiły c.k. dywizjom przegrupowanie sił po liniach wewnętrznych i przeprowadzenie zwycięskiej kontrofensywy na skrzydła przeciwnika.
 
    Twierdza była siedzibą wielu dowództw i sztabów, pełniła funkcję centrum zaopatrzeniowego dla walczących c.k. armii. Nieustanna aktywność załogi fortecznej angażowała oddziały rosyjskie, nie pozwalając na ich przerzucenie spod krakowskich fortów pod Limanową, gdzie decydowały się losy całej rosyjskiej ofensywy. Wiążąc siły rosyjskie i utrudniając manewr nimi, pośrednio odciążyła wojska walczące w Beskidach.
 
     Ogień artylerii twierdzy, mimo jej słabości wynikającej z używania przestarzałego w znacznej części sprzętu, bardzo skutecznie utrzymywał Rosjan na dystans, artylerzyści twierdzy osiągnęli przewagę nad artylerią rosyjską, zmuszając rosyjskie baterie do przerwania ognia i odstąpienia. W konsekwencji całość sił rosyjskich cofnęła się poza strefę donośności dział pierścienia fortecznego.
 
    Najistotniejszy udział twierdzy w zatrzymaniu rosyjskiej ofensywy polegał nie w biernym oporze, lecz ofensywnym współdziałaniu z siłami własnymi na przedpolu. Bez zaangażowania militarnego potencjału krakowskiej twierdzy zwycięstwo strony austro-węgierskiej w operacji limanowskiej nie byłoby możliwe.
 
     W walkach swoją waleczność zademonstrowały Legiony Polskie  oraz Polacy służący w szeregach armii habsburskiej (garnizon krakowski, liczne bataliony i pułki galicyjskie w składzie armii polowych) oraz niemieckiej (pułki wielkopolskie).
 
    Wojna nie powróciła pod Kraków, tym samym spadło strategiczne znaczenie twierdzy. Do końca wojny Kraków pełnił jednak funkcję ważnego ośrodka logistycznego dla wojsk walczących na froncie wschodnim.
 
     Na wzgórzu Kaim, w miejscu, gdzie żołnierze rosyjscy znaleźli się najbliżej centrum Krakowa, już rok później wzniesiono obelisk projektu Henryka Nitry z dwujęzycznym niemiecko-polskim napisem: „Stąd 6 grudnia 1914 roku odparto oddziały rosyjskiej armii”. Na cokole pomnika, wysokiej iglicy strzelającej w niebo, widniał herb naddunajskiej monarchii.
 
    Na przed polu krakowskiej twierdzy i w Krakowie zlokalizowano 22 cmentarze, na których pochowani są żołnierze kilkunastu narodowości (Austriacy, Rosjanie, Polacy, Węgrzy, Niemcy, Ukraińcy, Słoweńcy, Bośniacy, Chorwaci, Żydzi, Gruzini, Ormianie, a nawet Turcy i Finowie) oraz kilku religii (katolicy, prawosławni, protestanci, żydzi, muzułmanie).
 
„Za życia skłóceni, śmiercią pogodzeni, Razem zło żyli tu kości.
Gdyż nie to ważne, kim byli, co dotychczas zna czyli,
Lecz, że dochowali wierności”
 
 
    Nie wszyscy polegli żołnierze  spoczęli na cmentarzach – w warunkach wojennego pośpiechu ciała często grzebano w miejscach prowizorycznych : rowach, lejach po pociskach, fragmentach okopów.
 
    Do dziś odnajdowane są w Krakowie miejsce takich pochówków.
 
 
Wybrana literatura:
 
H. Łukasik – Kraków 1914
H. Łukasik, A. Turowicz - Twierdza Kraków znana i nieznana
J. Bogdanowski -  Warownie i zieleń Twierdzy Kraków
J. Bator - Wojna Galicyjska
B. Berska - 1914. Zdarzyło się w Krakowie